Паўстанне 1863 г. у Беларусі

У нацыянальна-вызваленчым руху Польшчы ўдзельнічалі розныя сілы, якія ставілі перад сабой розныя мэты. У выніку ідэйна і арганізацыйна аформіліся дзве плыні: «белыя» і «чырвоныя». «Белыя», якія ўяўлялі інтарэсы буйнай і сярэдняй буржуазіі і абшарнікаў, спадзяваліся дамагчыся ўзнаўлення Рэчы Паспалітай ў межах 1772 г. пры дыпламатычнай дапамозе заходнееўрапейскіх дзяржаў. «Чырвоныя» ставілі тую ж мэту, але дасягнуць яе спадзяваліся шляхам узброенай барацьбы. Яны рабілі стаўку на прадстаўнікоў рамеснікаў, сялян, малаземельной і беззямельнай шляхты, дробных службоўцаў і падзяляліся на «правых» (умераных) і «левых» (рэвалюцыйных) дэмакратаў. «Правыя» аграрную праблему прапанавалі дазволіць шляхам надавання сялянам зямлі, але з захаваннем абшарніцкага землеўладання і пры кампенсаванні дзяржавай за перададзеную зямлю сялянам. «Левыя» выступалі за бязвыплатную перадачу зямлі сялянам, за незалежнасць Польшчы, але пры гэтым прызнавалі права беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў на самавызначэнне, прапанавалі дзейнічаць сумесна з расійскімі рэвалюцыянерамі.

У сакавіку 1862 г. у Варшаве «чырвоныя» стварылі Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК) – кіраўнічы каардынуючы орган па падрыхтоўцы паўстання. Для падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі і Літве ў чэрвені 1862 г. ствараецца Літоўскі правінцыйны камітэт (ЛПК), фармальна падпарадкаваны варшаўскаму ЦНК. Да лета 1862 г. К. Каліноўскі разам з В. Урублеўскім і Ф. Ражанскім сталі выдаваць першую ў краіне рэвалюцыйна-дэмакратычную газету «Мужыцкая праўда». Газета стала рупарам рэвалюцыйна-дэмакратычнага крыла «чырвоных».

У студзені 1863 г. у Варшаве пачалося паўстанне. 1 лютага ЛПК апублікаваў праграмныя дакументы, дублюючыя праграму польскіх паплечнікаў. Усе жыхары краю заклікаліся да паўстання без адрознення веры, паходжанні, саслоўі і аб’яўляліся вольнымі і раўнапраўнымі. Па іх праграме, у сялянскую ўласнасць пераходзілі зямельныя надзелы (бязвыплатна), якімі яны карысталіся, з абшарнікамі за зямлю павінна была разлічыцца дзяржава. Беззямельныя сяляне надзяляліся 2,1 га землі пры ўмове, што яны прымуць удзел ва ўзброенай барацьбе. Рэкруцкая павіннасць замянялася 3-летняй усеагульнай вайсковай павіннасцю, аднаўлялася ўніяцкая царква. Аднак гэтыя абавязанні не адпавядалі марам большасці сялян і не змаглі прыцягнуць іх да паўстання. Першыя паўстанцкія атрады былі створаны на тэрыторыі заходніх паветаў Беларусі ў сакавіку-красавіку 1863 г. Яны фармаваліся з мясцовай шляхты, афіцэраў, рамеснікаў, студэнтаў, сялян. Паўстанцкія атрады ўзначалілі В. Урублеўскі і Ф. Ражанскі у Гарадзенскай губерні, З. Серакоўскі і А. Баязліўцаў на Міншчыне. Плану дзеянняў не было, адсутнічала ўзаемадапамога. Кіраўнікі намерваліся падняць паўстанне ў прыбалтыйскіх і рускіх губернях. Але гэтага ім зрабіць не атрымалася.

Найбольшага поспеху дамогся Л. Звяждоўскі. З дапамогай студэнтаў Гары-Горацкага земляробчага інстытута яму ўдалося 24 красавіка 1863 г. захапіць павятовы горад Горкі. Але неўзабаве і гэты атрад быў пабіты. З Пецярбурга і Масквы на дапамогу яму прыбылі некалькі афіцэраў, якія пачалі фармаваць атрады ў Аршанскім, Чэрыкаўскім, Сенненскім і іншых паветах, але злучыцца з атрадам Л. Звяждовского не змаглі. Пад Барысавам пацярпеў паразу атрад З. Серакоўскага, сам ён быў узяты ў палон 27 чэрвеня 1863 г.  Больш актыўна дзейнічалі паўстанцкія атрады на Віленшчыне і Гарадзеншчыне. На Гарадзеншчыне дзейнічала 5 атрадаў, у якіх налічвалася 1700 чалавек. У траўні 1863 г. паўстанцы правялі больш 20 баёў, сярод якіх найбольш жорсткай была бітва ля мястэчка Мілавіды Слонімскага павета.

Сярод кіраўнікоў паўстання разгарнулася барацьба за ўладу. «Белыя» ўсталявалі над кіраўнічымі органамі кантроль спачатку ў Варшаве, а затым і на месцах. У сакавіку 1863 г. ЛПК быў распушчаны і створаны «Аддзел, кіраўнік правінцыямі Літвы». К. Каліноўскі, яго паплечнікі падпарадкаваліся, каб пазбегнуць расколу ў шэрагах паўстанцаў, і працягвалі паўстанцкую барацьбу.

З сярэдзіны траўня 1863 г. прыгнечанне паўстання ўзначаліў новы віленскі генерал-губернатар М. Мурашак. Ён атрымаў ад Аляксандра II надзвычайныя паўнамоцтвы. З яго прыездам узмацніліся рэпрэсіі: пачаліся публічныя смяротныя пакаранні смерцю асобаў, якія прымалі ўдзел у паўстанні, узрасла колькасць арыштаў, масавай стала высыланне ў адміністрацыйным парадку. Шматлікія з удзельнікаў паўстання паспрабавалі пазбегнуць рэпрэсій, спынілі антыўрадавую дзейнасць, пакінулі пасты ў рэвалюцыйнай адміністрацыі, эмігравалі.

У чэрвені былі арыштаваны некаторыя члены Аддзела кіруючага правінцыямі Літвы. З 31 ліпеня К. Каліноўскі стаў старшынёй Віленскага Аддзела, а 22 жніўня яму былі перададзены і паўнамоцтвы камісара Варшаўскага ўрада ў Вільню. Падпольны ўрад К. Каліноўскага паспрабавала рэанімаваць паўстанне. Але рэальных поспехаў дасягнуць не атрымалася. Да пачатку верасня 1863 г. паўстанне практычна было задушана. Колькасць асуджаных удзельнікаў паўстання склала 4,5 тыс. чалавек, 128 з іх былі пакараны, астатнія былі сасланы на катаргу, на селішча ў Сібір, накіраваны ў арыштанцкія роты. Каля 13 тыс. чалавек улады перасялілі ў аддаленыя губерні Расіі. Валодання абшарнікаў, якія мелі стаўленне да паўстання, канфіскоўваліся ў карысць казны і на палёгкавых умовах прадаваліся выхадцам з цэнтральных губерняў. Усе астатнія абшарнікі абкладваліся кантрыбуцыяй. Зачыняліся ці ператвараліся ў праваслаўныя цэрквы шматлікія касцёлы. Было зачынена адзінае ў Беларусі вышэйшая навучальная ўстанова – Гары-Гарэцкі земляробчы інстытут. Царызм узяў курс на перасоўванне мясцовай інтэлігенцыі ва ўнутраныя расійскія губерні і замену іх этнічнымі рускімі. Польская мова была выняты з публічнага жыцця. Мясцовым водгукам на русіфікатарскую палітыку царызму стала ідэалогія заходнерусізма. Асноўныя яе кірункі былі распрацаваны ў сярэдзіне XIX ст. І. Сямашкам, В.А. Каяловічам.

К. Каліноўскі працягваў рэвалюцыйную дзейнасць. Ён хаваўся пад іншымі прозвішчамі, але быў выдадзены. Знаходзячыся ў турме, К. Каліноўскі напісаў і перадаў на волю «Лісты з-пад шыбеніцы» – сваё завяшчанне беларускаму народу. 10 (22) сакавіка 1864 г. ён быў публічна павешаны на Лукішскім пляцы ў Вільні. Пасля экзекуцыі цела Каліноўскага перавезлі на Замкавую гару (цяпер вядомая як гара Гедзіміна) і пахавалі разам з іншымі пакаранымі смерцю паўстанцамі на тэрыторыі расейскага гарнізона. Каланізатары баяліся, што магіла паўстанцкага правадыра і ягоных паплечнікаў зробіцца месцам паломніцтва патрыётаў. Каб як мага надзейней схаваць сляды, там зрабілі пляцоўку для гульні афіцэраў у крыкет.

Агульная колькасць змагароў, палеглых у Літве-Беларусі, невядомая. 3 ліку тых, каго ўзялі ў палон або арыштавалі, 128 былі павешаныя ці расстраляныя, 853 асуджаныя на катаргу, каля 12,5 тысяч -на высылку ці службу ў арыштанцкіх ротах. На больш чым 6 тысяч інсургентаў наклалі адміністрацыйныя пакаранні. Паўстанне 1863 г. было буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыяй. Яно было накіравана супраць рускага самадзяржаўя, сацыяльнай няроўнасці, нацыянальнага зневажэння, яно аказала вялікі ўплыў на ажыўленне рэвалюцыйнага руху ў Расіі і Еўропе.