Нясвіжскі замак. Архітэктурная візітка Беларусі

Архітэктурная візітка Беларусі

Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс — помнік архітэктуры XVI—XVIII стагоддзяў. Закладзены князем М. К. Радзівілам Сіроткам у 1583 г. на паўднёвым захадзе ад Нясвіжа, на месцы драўлянага замка (1533). На пачатку (да 1599 г.) ў будаўніцтве ўдзельнічаў італьянскі архітэктар Дж. Бернардоні. У XVI—XX стагоддзях — рэзідэнцыя князёў Радзівілаў. Уключае ў сябе ўласна замак, замкавыя ўмацаванні, а таксама вялікі ландшафтна-пейзажны парк.

Нясвіжскі замак

Будаўніцтва Нясвіжскага замка пачалося ў 1583 годзе. Пасля ён шмат разоў перабудоўваўся і ў выніку набыў выгляд палаца, які спалучае ў сабе рысы такіх архітэктурных стыляў як рэнесансу і мадэрна.

Аднак першапачаткова замак выглядаў па-іншаму. За абарончымі ўмацаваннямі знаходзілася тры каменных карпусы, якія ўтваралі ўнутраны двор. Цэнтральны корпус насупраць ўезду ў палац займаў заснавальнік замка. Гэта быў трохпавярховы будынак з невялікімі васьміграннымі вежамі па кутах. Злева ад яго знаходзіўся таксама трохпавярховы казарменны корпус з высокай дазорнай вежай, а справа – гаспадарчы будынак. У наступныя стагоддзі карпусы перабудоўваліся, аб’ядноўваліся архітэктурнымі ўстаўкамі, утварыўшы замкнёны парадны ўваход.

З тыльнага боку цэнтральнага корпуса з’явілася невялікая двухпавярховая прыбудова з тэрасай і вежкамі. Цэнтральны двор замка ўяўляў сабой пляц. Абложны калодзеж, які захаваўся да нашага часу, з’яўляўся абавязковым атрыбутам замка. Усяго ў замку было 12 залаў, якія мелі назвы ў залежнасці ад аздаблення і прызначэння: Залаты, Мармуровы, Гетманскі, Блакітны, Рыцарскі, Партрэтны, Паляўнічы і іншыя. За перыяд з 1584 па 1616 гг. пры ўдзеле беларускіх і італьянскіх майстроў і з улікам апошніх дасягненняў фартыфікацыйнага мастацтва ў Нясвіжы вырас замак, апаясаны ровам і валам. Шляхам пашырэння рэчышча ракі Уша і пастаноўкі плацін, у горадзе з’явілася шэсць сажалак, якія існуюць і дагэтуль. Яны складаюць адзіную каскадную сістэму з перападамі узроўняў прыкладна ў 1 метр. Здабыты пры стварэнні сажалак грунт выкарыстоўваўся для збудавання земляных умацаванняў і асновы для ўзвядзення замка. Замкавы вал ўяўляў сабой штучна створаны насып вышынёй каля 20 метраў. Першапачаткова ўвесь вал быў абліцаваны змяшаным каменна-цаглянага мурам, а па яго кутах размяшчаліся бастыёны з гарматамі. Акрамя валоў і бастыёнаў з артылерыйскай батарэяй меўся роў, праз які быў перакінуты пад’ёмны мост. Самым старажытным будынкам на замкавай гары з’яўлялася так званая «Камяніца» з дазорнай вежай, праект якой датуецца 1582 годам.

Манументальная каменная забудова канца XVI-XVII стст. была сфарміравана замкам, брамамі, касцёламі, кляштарамі бернардынаў (1598), бернардынак (1591), дамініканаў (1672 г.); езуіцкім касцёлам Божага Цела (1593 г.) і іншымі цікавымі будынкамі. Работы па добраўпарадкаванні замка і горада працягнуў Караль Станіслаў Радзівіл, па мянушцы «Пане Каханку». Гэты чалавек увайшоў у гісторыю як самы багаты, шчадралюбны і непрадказальны прадстаўнік сямейства. «Пане Каханку» ў той жа час быў значнай палітычнай фігурай і заўзятым апанентам Кацярыны II. Гэта паслужыла прычынай 14-гадовай спасылкі ў Заходнюю Еўропу, канфіскацыі маёмасці, пазбаўлення тытулаў і рэгалій, што стала цяжкім выпрабаваннем для князя.

Нясвіжскі палацДоўгія стагоддзі Нясвіжскі замак адыгрываў значную ваенна-стратэгічную ролю. У прыватнасці, у XVII стагоддзі артылерыя замка ўключала больш за сотню гармат. Збудаванне было моцна разбурана шведамі ў 1706 годзе падчас Паўночнай вайны, але да 1726 яго ўдалося аднавіць. У XVIII стагоддзі замак набыў менавіта тое аблічча, якім мы бачым яго цяпер: пышная аздабленне ў стылі барока, ажурныя балконы і мініяцюрныя вежкі. Акрамя наземных збудаванняў, Нясвіжскі замак можа пахваліцца шматлікімі падзямеллямі і пахавальняй з саркафагам Радзівілаў – адзіным ва Усходняй Еўропе некропалем гістарычнай фаміліі.

Таксама на працягу стагоддзяў замак быў сховішчам мастацкіх і гістарычных каштоўнасцяў. Акрамя фамільнага золата і срэбра, старадаўняга фарфору, калекцыі зброі еўрапейскіх, японскіх, арабскіх і кітайскіх майстроў, знакамітых слуцкіх паясоў, калекцыі манет і медалёў, тут знаходзілася найбагацейшая бібліятэка, дзе былі сабраныя рэдкія рукапісныя і старадрукаваныя выданні, гістарычныя дакументы, лісты вядомых еўрапейскіх манархаў . Таксама тут была і вялікая карцінная галерэя. Вядомы беларускі паэт Уладзіслаў Сыракомля, які працаваў у замкавай канцылярыі, адзначаў, што ў архіўным спісе 1779 налічвалася 984 творы на палатне і дрэве, але да сярэдзіны XIX стагоддзя ад іх не засталося і паловы. У дадатак да гэтага, Сыракомля ў сваёй кнізе «Падарожжы па маіх былых ваколіцах» сцвярджаў, што ў першай палове XVII стагоддзя ў Нясвіжы мог пабываць Рэмбрант. Яго сюды запрасілі нібыта для таго, каб ён параіў, як лепш арганізаваць нясвіжскую карцінную галерэю, якая пачала фарміравацца ў 1600 годзе. Акрамя таго, у розных крыніцах згадваецца, што знакаміты галандзец нават напісаў у радзівілаўскай рэзідэнцыі некалькі палотнаў.

Усё гэта ў выніку быў пакладзены ў аснову легенды аб незлічоных скарбах Радзівілаў. Лічылася, што ўсе фамільныя скарбы павінны былі захоўвацца менавіта ў замку, і нельга было іх вывозіць нават падчас ваенных нашэсцяў. З гэтай мэтай ствараліся схованкі, аб якіх ведалі толькі князь і яго самы блізкі слуга. Першы падзел Рэчы Паспалітай прывёў да сур’ёзнага спусташэння палацава-замкавага комплексу. Генерал Чарнышоў, які камандаваў рускімі войскамі, захапіў з сабой значную частку твораў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, вырабаў з золата, срэбра і каштоўных камянёў, якія былі адпраўленыя ў Пецярбург і Смаленск.

У 1812 годзе, падчас вайны з Напалеонам, тагачасны ўладальнік маёнтка Дамінік Радзівіл ваяваў на баку французскага імператара і пры паспешным адступленні не паспеў забраць свае багацці. У Нясвіж ўступілі рускія войскі і ў чарговы раз вывезлі ў Расію княжае дабро. Аднак галоўная скарбніца так і не была знойдзена. На яе пошукі прыязджалі шматлікія паляўнічыя за скарбамі, якія ў асноўным спрабавалі адшукаць скарбы ў маляўнічым парку Альба, які акружаў замак. Толькі ў другой палове XIX стагоддзя замак вярнуўся да Радзівілаў, пасля чаго пачалося пашырэнне і далейшае ўладкаванне іх уладанняў. Пабачылі свет Замкавы парк, Стары парк, Японскі сад, Новы парк, Англійскі парк. Агульная плошча усяго комплексу да канца 30-х гадоў мінулага стагоддзя складала каля 90 гектараў. Сумарна ж ўладанні Радзівілаў на беларускіх землях складалі каля 320 тыс. (!) гектараў.

У 1939 годзе, калі ў Нясвіж увайшла Чырвоная Армія і ўсталявалася савецкая ўлада апошніх уладальнікаў замка арыштавала НКВД. У наступстве ім удалося вырвацца з рук сталінскіх спецорганаў. У 1941 г. у замку знаходзіўся штаб нямецкай 2-й танкавай групы генерала Гудэрыяна, а ў пасляваенны час там размяшчаўся санаторый.

Пакой Нясвіжскага замка
Адзін з пакояў палаца ў 1930-х

У 1993 годзе ў Нясвіжы быў створаны Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік, куды ўвайшоў і замак. Затым комплекс перайшоў пад апеку Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь, пасля чаго пачаліся рэстаўрацыйныя працы.

Як звычайна водзіцца ў нашых рэаліях, рэстаўрацыя праводзілася са мноствам парушэнняў не толькі тэхналагічнага, але і эстэтычнага плану. Чаго каштаваў адзін толькі цыбуляпадобны купал, які вырас над замкавай вежай дзякуючы чыёйсьці несуцішнай фантазіі! Праекціроўшчыкі сцвярджалі, што падобная канструкцыя існавала тут у XVI стагоддзі, але апошняя з пакінутых у жывых ранейшых насельнікаў палаца, пажылая княгіня Эльжбета Радзівіл, якая наведала Нясвіж пару гадоў таму, зрэагавала вельмі катэгарычна: «Божа, Што гэтя за ідыёцкая цыбуліна?». Пані Эльжбета патрабавала, каб вежу аднавілі ў такім выглядзе, які яна мела да 1939 года, і ўспомніла мноства дэталяў адносна таго, як выглядаў інтэр’ер замка ў мінулым. На шчасце, да яе думкі прыслухаліся, «цыбуліну» замянілі на больш гарманічны варыянт, хоць і від, які адкрыўся пасля рэстаўрацыі палаца па-ранейшаму выклікае масу пытанняў і здзіўленняў. Напрыклад, вельмі прыгнятальна глядзяцца кардонныя псеўдафаліанты старадаўніх кніг, якія займаюць частку экспазіцыі. Музейшчыкі запэўніваюць, што гэта часова, але, як вядома, няма нічога больш пастаяннага, чым так званае «часовае». У дачыненні ж вывезеных каштоўнасцяў ўжо даўно варта было б на дзяржаўным узроўні паставіць як перад Расіяй, так і перад Польшчай набалелае пытанне аб кампенсатарнай рэстытуцыі і вярнуць на радзіму хоць бы частку нацыянальнай спадчыны, вывезенай не толькі з Нясвіжа.

У цяперашні час горад з’яўляецца аб’ектам паломніцтва шматлікіх турыстаў і аматараў містыкі. Бо адна з самых знакамітых легенд, звязаных з беларускай гісторыяй, апавядае аб прывідзе Чорнай Дамы, які жыве у гэтых месцах. Гэты прывід з’яўляецца ўвасабленнем духу Барбары Радзівіл, заўчасна памерлай жонкі караля Жыгімонта II Аўгуста. Пры жыцці пагалоска прыпісвала ёй не толькі анёльскую знешнасць, але і велізарную шчадралюбнасць. Паводле сведчанняў сучаснікаў, колькасць палюбоўнікаў Барбары вылічалася дзясяткамі. Аднак закружыўшы галаву будучаму каралю, яна адначасова нажыла сабе лютага ворага ў асобе свякрухі – каралевы Боны Сфорцы, якая, калі верыць легендзе, і аддала загад атруціць небараку. З тых часоў душа Барбары блукае па калідорах замка і яго наваколлях. Захаваліся сведчанні, што нясвіжскага фантому сур’ёзна асцерагаліся нават нямецкія акупанты, якія з надыходам змяркання перыядычна ўпадалі ў стан невытлумачальнага страху і з лямантам «Шварц фраў!» Стралялі па усякай рухомай цені.

У нашы дні ў замку можна сустрэць і цалкам відавочных дам у чорных адзеннях – напрыклад, на праводзімых тут канцэртах камернай музыкі. Тэндэнцыяй новага часу стала і адраджэнне практыкі арганізацыі баляў і іншых касцюміраваных паказаў, звязаных з гістарычнай рэканструкцыяй. Увогуле, Нясвіж паволі вяртае сабе ранейшы шляхетны глянец, што, безумоўна, не можа не радаваць.

© паводле І. Шумскай,  «Гістарычная праўда»

Подписаться
Уведомить о
guest
1 Comment
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии