ВЕРАСЕНЬ 1939 – ЧЭРВЕНЬ 1941
Уначы з 16 на 17 верасня 1939 г. войскі Беларускага фронта, у які быў ператвораны Беларуская адмысловая ваенная акруга, уступілі на тэрыторыю Польскай дзяржавы. Уступілі, каб вызваліць беларусаў і ўкраінцаў… Прынамсі, такую версію падтрымлівалі камуністы на працягу ўсяго астатняга перыяду іх панавання.
Другая савецка-польская вайна
Чырвонае Войска было сцягнутая да польскай мяжы за тыдзень да наступу. 17 верасня савецкае радыё абвясціла пра неабходнасць ратаваць беларусаў і ўкраінцаў ад захопу фашысцкай Нямеччынай. Ніхто тады не ведаў, апроч бальшавіцкага камандавання, што ваенныя дзеянні супраць Польшчы якраз і праводзіліся ў адпаведнасці з савецка-германскай дамовай пра ненапад (пакт Молатава-Рыбентропа) ад 23 жніўня 1939 г. і прыкладзеным да яго сакрэтным дадатковым пратаколам. У ім Польшча падзялялася на сферы ўплыву Нямеччыны і СССР. Мяжа павінна была прайсці прыкладна па лініі рэк Пліса, Нараў, Буг, Вісла і Сож, гэта значыць, праз Варшаву. Літва разам з Вільняй пакідалася гітлераўцам.
Першы на Польшчу 1 верасня 1939 г. напаў Адольф Гітлер. Польскае войска ўпарта супрацівілася ворагу. Англія і Францыя абвясцілі Нямеччыны вайну, але нічым не дапамаглі Польшчы. У той час, калі палякі абаранялі Варшаву, на Польскую дзяржаву напаў Іосіф Сталін. Калі пачалася другая сусветная вайна Гітлер і Сталін выступалі ў ёй спачатку саюзнікамі. Планаваўся адначасовы напад на Польшчу, але Чырвонае Войска ўгразла ў ваенны канфлікт з Японіяй. Ды і Сталін марудзіў, каб усю віну за напад на Польшчу перавесці на Гітлера. 
Ваенныя дзеянні “саюзнікаў” супраць Польшчы. 28 верасня 1939 г. нацысты захапілі Варшаву. Сярод пяці тысяч забітых і 16 тыс. параненых абаронцаў польскай сталіцы былі беларусы. Больш за 576 тыс. польскіх вайскоўцаў патрапілі ў нямецкі палон. Сярод палонных таксама знаходзіліся беларусы. Нямецкія самалёты бамбавалі вайсковыя аб’екты на тэрыторыі Заходняй Беларусі, уварваліся ў Брэст. Для навядзення германскіх самалётаў савецкі ўрад дазволіў выкарыстоўваць радыёстанцыю ў Менску. Таму БССР была ўцягнутая ў другую сусветную вайну не ў 1941 г., а ў 1939 г., прычым у звязе з нацысцкай Нямеччынай. На ўсходзе польскія войскі атрымалі загад пазбягаць сутычак з чырвонаармейцамі. Але польскія патрыёты ладзілі супраціў па ўласнай ініцыятыве. Буйныя бітвы адбыліся ў раёне Вільні, Гародня (20-21 верасня), Ашмян, Львова. Упарты супраціў Чырвонае Войска сустрэла на Полесьи – у раёне Кобрына і Пінска. Некалькі вайсковых дывізій і маракі Пінскай флатыліі пад камандаваннем генерала Клееберга вырашылі не ісці ў палон да камуністаў, а прабівацца на дапамогу абаронцам Варшавы. Польскія войскі мужна абаранялі і Брэсцкую крэпасць, здабыць якую нацыстам дапамагла савецкая артылерыя. На працягу дзесяці дзён Заходняя Беларусь і Заходняя Ўкраіна апынуліся пад бальшавіцкай уладай. Войскі вермахта, зламаўшы гераічны супраціў палякаў, яшчэ да прыходу Чырвонага Войска захапілі польскія землі на ўсход ад Варшавы, якія па дамоўленасці былі ў савецкай сферы ўплыву. Але сталіністы з гэтым змірыліся. Акупацыя цэнтральнай Польшчы не дазваляла б савецкую захопніцкую акцыю маскіраваць пад “вызваленчы паход”. Гэта акцыя дала б падстава саюзнікам Польшчы – Англіі і Францыі – абвясціць вайну абодвум агрэсарам: Нямеччыны і СССР. Але, адмовіўшыся ад цэнтральнай Польшчы з Люблінам, Модлином, правабярэжнай часткай Варшаўскага ваяводства на карысць гітлераўцаў, Масква запатрабавала наўзамен Літву. Паразуменне было дасягнута і абодва бакі 28 верасня 1939 г. падпісалі новы дадатковы сакрэтны пратакол да дамовы пра сяброўства і дзяржаўных межах, які ўдакладняў сферы ўплыву Нямеччыны і СССР. Немцы змушаны былі пакінуць захопленыя імі Брэст і Брэсцкую крэпасць. Перад адводам сваіх войскаў з горада нямецкі генерал Гейнц Гудэрыян прапанаваў чырвонаму камандаванню правесці сумесны парад савецкіх і нямецкіх войскаў. І ён адбыўся 23 верасня 1939 г. на цэнтральным пляцы Брэста. У вайне з Польшчай было забіта і паранена 2680 чырвонаармейцаў. Сярод ахвяр былі і беларусы. Што да страт польскага боку, то ў баявых дзеяннях яны былі невялікія. Але каля 240 тыс. польскіх вайскоўцаў патрапілі ў савецкі палон, і сярод іх, ізноў жа, былі беларусы.
Катынскі растрэл. Трагічны лёс спасціг амаль 22 тыс. палонных польскага войска. Яны былі расстраляныя па загадзе крамлёўскага кіраўніцтва на чале з Іосіфам Сталином у красавіку 1940 г. У Катынскім лесе пад Смаленскам загінуў 4421 чалавек, у Заходняй Беларусі і Ўкраіне – 7306 чалавек, іншыя паклалі галовы ў розных месцах савецкай Расіі (Казельск, Старабельск, Асташково). Сярод ахвяр было нямала выхадцаў Заходняй Беларусі. Толькі ў 1990 г. Масква прызналася ў злачынстве і выдала Польшчы спісы растраляных. Стаўленне Іосіфа Сталіна да ваеннапалонных змянілася, калі Адольф Гітлер напаў на Савецкі Саюз. Тады яны спатрэбіліся для барацьбы з фашысцкай Нямеччынай. У адпаведнасці з польска-савецкай дамовай, падпісаным 14 жніўня 1941 г., на тэрыторыі СССР фармавалася польскае войска пад камандаваннем генерала Ўладзіслава Андэрса, які тады сядзеў у Лубянскай турме, у Маскве. Прыкладна 10% яе асабовага склада прыпадала на беларусаў, якія ішлі пад польскія штандары, каб вырвацца з лагераў. Шматлікія з іх потам і засталіся на ўсё жыццё палякамі.
Развітанне з палякамі. Мала хто думаў, што польскае войска ды лёгка саступіць Беларусь маскоўскім камуністам. Усё памяталі падзеі 1920 гады. Беларускае насельніцтва, безумоўна, цешылася, што польскія прыгнятальнікі разбегліся. Нападзение беларускага і габрэйскага насельніцтва на цывільных палякаў камандзірамі Чырвонага Войска не асуджаліся, але такія інцыдэнты здараліся рэдка. Часцей беларускія хаты рабіліся для палякаў схованкай.
Як заходнія беларусы сустракалі сваіх вызваліцеляў. Шмат хто з беларусаў верыў, што наступіла час далучэння да вольнай і незалежнай Беларусі. У ваколіцах Ліды, Астрыны, Азёр, Лунны, Зэльвы, Іванава беларускае і габрэйскае насельніцтва нават падтрымала Чырвонае Войска зброяй. Такія выступы звычайна загадзя рыхтаваліся мясцовымі камуністамі. Скідальскім актывістам разам з уцекачамі з польскага войска ўдалося захапіць горад да прыходу чырвонаармейцаў і абвясціць там савецкую ўладу. Але неўзабаве ў Скідаль увайшоў польскі полк, які aдступаў з-пад Вільні на Гародню, і камуністаў разагнаў. Загінула 5-6 чалавек. Тым не менш масавых усенародных паўстанняў не было, як пра тое пісалі бальшавікі. Большасць насельніцтва выявіла абыякавасць і нерашучасць, чакала далейшага развіцця падзей. Былі выпадкі, калі чырвонаармейцаў сустракалі хлебам і соллю, кветкамі, выстаўляліся трыумфальныя варот, Галоўнымі ініцыятарамі радаснага прывітання па стандартным сцэнары выступалі былыя чальцы КПЗБ. Іх тады налічвалася больш за сем тысяч. Чырвонаармейцаў падтрымлівалі найбяднейшыя пласты заходнебеларускага грамадства, якія савецкую ўладу ўспрымалі як сваю. Ужо падчас ваенных дзеянняў спантанна ўзнікалі рэвалюцыйныя сялянскія камітэты (рэўкамы), а, у адпаведнасці з загадамі камандзіра войскаў Беларускага фронту Міхася Кавалёва, у павятовых і абласных цэнтрах ствараліся часавыя ўправы, арганізоўваліся народная міліцыя і працоўная гвардыя. Не чакаючы афіцыйнага дазволу, яны дзялілі зямлю і маёмасць памепгчыкаў паміж сялянамі, пераймалі кіраўніцтва прадпрыемствамі. Тады і сярод інтэлектуалаў не было яшчэ належнага ўсведамлення савецкай небяспекі. Асобы, дасведчаныя ў сталінскіх метадах кіравання, разглядалі прыход Чырвонага Войска як меншае зло ў параўнанні з нацысцкай акупацыяй. Некаторыя лічылі савецкую прысутнасць часавай і спадзяваліся, што ў итогe нямецка-савецкай вайны Нямеччына дапаможа ў будаўніцтве беларускай дзяржаўнасці.
Інкарпарацыя Заходняй Беларусі ў бальшавіцкую дзяржаву
Міф пра шчаслівае ўз’яднанне. Маскоўскія ідэолагі ўсхвалялі вызваленчую місію Чырвонага Войска, абвяшчалі пачатак новай эры ў гісторыі беларускага народа, эры нацыянальнага адзінства пад кіраўніцтвам ленінска-сталінскай камуністычнай партыі. Для ідэалагічнай апрацоўкі насельніцтва выкарыстоўваліся ацалелыя пад польскай акупацыяй камуністы і нацыянальныя дзеячы. У прапагандысцкіх мэтах спачатку змяншаліся дзяржаўныя падаткі і кошты на прамтавары. Праўда, у першыя месяцы свайго існавання новая ўлада і па сутнасці рабіла карысныя справы для збяднелага беларускага сялянства. Яно атрымлівала канфіскаваныя землі, крэдыты, вольны доступ у лясы і магчымасць навучаць сваіх дзяцей на роднай мове.
Адміністрацыйнае парадкаванне. У канцы кастрычніка 1939 г. у Беластоку адбыўся Народны (Нацыянальны) збор. Выбары праходзілі ва ўмовах ваеннага кантролю, а вынікі іх былі вядомыя загадзя. Склад дэпутатаў старанна падбіраўся. Таму яны аднадушна прагаласавалі і за абвяшчэнне ў Заходняй Беларусі савецкай улады, і за аб’яднанні яе з БССР у адзінай беларускай дзяржаве, і за ўваходжанне ў склад СССР, і за нацыяналізацыю зямлі, фабрык, заводаў, банкаў. Зразумела, што пералічаныя “просьбы працоўных” былі задаволеныя як Вярхоўным Радам СССР, ды і Вярхоўным Радам БССР (лістапад 1939 г.). Замест былога адміністрацыйнага дзялення на тэрыторьгі былой Заходняй Беларусі ствараліся пяць вобласцяў: Баранавіцкая, Беластоцкая, Брэсцкая, Вілейская і Пінская. 19 лістапада 1939 г. адбылося размежаванне раёнаў БССР і УССР. Частка праводзілася па лініі былых Менскай, Гарадзенскай і Валынскай губерняў.
Знішчэнне “антысавецкіх элементаў”. Імі лічыліся прадстаўнікі былой польскай адміністрацыі, вайсковыя асаднікі, чальцы некамуністычных партый і аб’яднанняў, фабрыканты і абшарнікі. Арэсты пачаліся ўжо ў кастрычніку 1939 г. Масавую дэпартацыю жыхароў Заходняй Беларусі органы НКУС правялі ў чатыры этапы: у лютым, красавіку і чэрвені 1940 г., а потым у чэрвені 1941 г. У яе ходзе, па афіцыйных звестках, патрывала каля 150 тыс. чалавек, з якіх каля 120 тыс былі высланыя ў Сібір, Казахстан і іншыя неабжытыя месцы Савецкага Звяза, некаторых перамясцілі ў межах рэспублікі далей ад дзяржаўнай мяжы. Спасылкі з Заходняй Беларусі былі не толькі запланаваныя. “Ворагаў народа” безупынна вышуквалі і вывозілі. Не пакідаліся на месцы і польскія ўцекачы, пераважна габрэі, якія ратаваліся ад нацыстаў. У лютым 1940 г. іх налічвалася ў Заходняй Беларусі каля 73 тысяч. Па некаторых звестках, усяго з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны з верасня 1939 г. па чэрвень 1941 г. было вывезена ў Сібір, Казахстан і іншыя месцы больш за мільён чалавек (з улікам ваеннапалонных). Сярод іх на першым месцы былі палякі (больш за 700 тыс), украінцы (217 тыс), беларусы і ды званыя палешукі (91 тыс), габрэі (83 тыс), рускія і літоўцы (20 тыс). Большасць з іх загінулі па дарозе і ў спасылцы ад холаду і голаду. Бальшавікі вывезлі з некаторых заходнебеларускіх раёнаў у спасылку кожную трэцюю польскую сям’ю.
Камуністычныя ўлады намагаліся змяніць этнічны склад заходнебеларускага насельніцтва і адначасова назаўжды спыніць польскія прэтэнзіі на “крэсы ўсходнія”. Пасля канчатка прапагандысцкай кампаніі беларускія камуністы і нацыянальная інтэлігенцыя Заходняй Беларусі сталі непатрэбныя. I іх пачалі арыштоўваць па загадзя складзеных спісах. Пад арэст падпадалі таксама кулакі, дробныя рамеснікі і гандляры. 16 лістапада 1939 г. савецкі ўрад дамогся ад Нямеччыны дазволу жыхарам акупаваных польскіх тэрыторый перасяляцца ў СССР. Але той, хто ўцякаў ад нацыстаў, трапляў у кіпцюры камуністаў. Па падліках амерыканскага даследніка Яна Гроса, за 1939-1941 гг. сталіністы загубілі амаль у тры разы больш жыхароў былой Польскай дзяржавы, чым фашысты. I гэта пры ўсім тым, што пад савецкім кантролем (Заходняя Беларусь і Заходняя Ўкраіна) польскіх падданак апынулася амаль удвая меней, чым пад нямецкай акупацыяй (Генеральная губерня).
Нараджэнне польскага супраціву. Ужо ў верасні-кастрычніку ў Заходняй Беларусі, як і ў Заходняй Украіне, паўстала польскае антысавецкае падполле. Яно падпарадкоўвалася свайму эміграцыйнаму ўраду на чале з генералам Уладзіславам Сікорскім, якое знаходзілася спачатку ў Парыжы, а з 1940 г. у Лондане. Падпольныя арганізацыі аб’ядналіся ў агульнапольскі Звяз узброенай барацьбы. Ставілася мэта ўзнавіць незалежную польскую дзяржаву ў межах 1939 гады.
Рабаванне краіны. Чырвонаармейцы нечакана для сябе ўбачылі на заходнебеларускіх землях брукаваныя дарогі, заможныя вёскі, багатыя кірмашы – і тая выява жабрацкага боку, пра які казалі савецкія ідэолагі, імгненна знікаў. Абутыя ў брызентавыя чаравікі з абмоткамі, апранутыя ў падношанае абмундзіраванне, сталінскія байцы і афіцэры хапалі ўсё, што маглі. На ўсход пасыпаліся пасылкі. У Менску і іншых гарадах БССР ішоў бойкі гандаль “польскімі” таварамі. Па захопленых землях блукалі эмісары расійскіх музеяў, якія вывозілі беларускія скарбы. Шмат каштоўных рэчаў з абшарніцкіх маёнткаў нарабаваў у 1940 г. Маскоўскі гістарычны музей. Цэнтральны антырэлігійны музей у Маскве вывез у тым жа хопіць з Пінска два вагоны старадаўніх рукапісаў і кніг (больш за 30 тыс), якія захоўваліся ў бібліятэцы Пінскай каталіцкай семінарыі. Мясцовае камуністычнае ўлада падзяліла скарбы Нясвіжскага замка Радзівілаў. Частка іх патрапіла ў Менск, а адтуль стараннямі нацыскіх акупантаў – у Нямеччыну. Па падліках ужо згаданага Яна Гроса, матэрыяльныя страты ад двухгадовага савецкага панавання на заходнебеларускіх землях склалі болып за два мільярды польскіх злотых.
Савецкая адміністрацыя. Пад рэпрэсіі падпалі практычна ўсе палякі і беларусы, якія знаходзіліся на польскай дзяржаўнай службе, нават леснікі. Для іх замены патрабаваўся вялікі кантынгент утвораных і дасведчаных людзей. Але бальшавіцкае кіраўніцтва зусім не давярала мясцоваму насельніцтву – нават пасля яго “Чысткі”. Да 1941 г. у КП(б)Б змаглі ўступіць толькі 46 былых чальцоў заходнебеларускай, польскай і заходнеўкраінскай кампартый. Звычайна іх лічылі агентамі польскай контрвыведкі і прымалі ў кампартыю Беларусі толькі тады, калі гэтыя “польскія шпіёны” змаглі сабраць рэкамендацыі ад пяці бальшавікоў з дарэвалюцыйным стажам.
Новыя грамадзяне БССР патрапілі ў разрад людзей другога гатунку. Іх здольнасці і талент заставаліся незапатрабаванымі бальшавіцкімі ўладамі. На кіраўнічыя пасады падрыхтоўваліся працаўнікі з усходніх абласцей рэспублікі. На пачатку 1940 г. выйшаў загад пра адпраўку туды больш 17 тыс. апаратчыкаў. Да канца года лічба мабілізаваных дасягнула 31 тыс. чалавек. Звычайна гэта былі не лепшыя кіраўнікі, ад якіх пазбаўляліся на старым месцы працы. Аднак дасланых усё адно бракавала, і тады ў шматлікіх заходніх беларусаў упершыню паўстала магчымасць пакіраваць сваім бокам. Праўда, у склад савецкай адміністрацыі як больш утвораныя пераважна траплялі палякі і габрэі.
Саветызацыя эканамічнага жыцця. Адразу пасля канчатка савецка-польскай вайны бальшавіцкае кіраўніцтва Беларусі пачало распаўсюджваць на заходнія землі савецкія парадкі. Польская драбяза адмянялася амаль без замены іх на савецкія, грашовыя ўклады ў ашчадных касах і банках, у тым ліку працоўныя ўклады, канфіскоўваліся. Уводзіўся дзяржаўны гандаль – і крамы імгненна пусцелі. Нацыяналізавалася прамысловасць. Ствараліся рамесніцкія кааператывы, якія руйнавалі местачковую дробную вытворчасць. Беспрацоўныя рамеснікі ішлі на дзяржаўныя прадпрыемствы, рэканструяваліся і пачыналі працаваць у тры змены, ці ехалі на прадпрыемствы ўсходняй Беларусі. Сяляне перыядычна прыцягваліся на будаўніцтва ваенных аб’ектаў. Беспрацоўе знікла. Людзі маглі зарабіць драбязу, толькі не заўсёды на іх можна было набыць неабходныя тавары, якіх бракавала. Далучаныя землі падпадалі пад кампанію знішчэння сяліб. За 1940 г. па ўсёй Беларусі было ліквідавана каля 52 тыс. хутарскіх гаспадарак. Ствараліся саўгасы і калгасы. Праўда, паляўнічых калгаснага жыцця знаходзілася мала. Дыслакаванае ў заходніх абласцях памежнае войска стварала попыт на харчовыя прадукты і давала сялянам магчымасць заробку. Да савецка-нямецкай вайны пераважна прымусам удалося калектывізаваць усяго каля 2% сялянскіх гаспадарак. Забаранялася наймаць працоўную сілу, здаваць зямлю ў арэнду. 3 1941 г. у аднаасобнікаў пачалі абразаць землі, пакідаючы ім не больш за 10-16 гектараў (такіх заможных гаспадарак набралося больш за 37 тысяч). Адрэзаныя землі раздаваліся беднякам. Паміж імі падзялялася і маёмасць 25 тыс. высланых з Беларусі асаднікаў, частка абшарніцкіх земляў. Уводзілася бясплатнае медыцынскае абслугоўванне.
© З. Шыбека
