Дзісенскі замак

Дзісна – адзін з самых маленькіх гарадоў Беларусі. Але нават у яго ёсць свае легенды і гістарычная слава. Напрыклад, астраўны Дзісенскі замак, які доўгі час ахоўваў Княства Літоўскае спачатку ад рыцараў-тэўтонцаў, потым ад армій рускага цара, і ўпаў пад націскам шведскіх войскаў.

Гісторыя стварэння

Дакладныя гады пабудовы замка на гэтым месцы невядомыя. Упершыню Дзісенскі замак, як Копец-гарадок, згадваецца ў нямецкіх хроніках у 1374 годзе. А ў 1377 годзе яго ўжо спрабавалі беспаспяхова штурмаваць нямецкія рыцары. У XIV стагоддзі замак служыў фарпостам на подступах да Полацка, кантраляваў увесь рух па рацэ. Аднак горада ў той час тут яшчэ не існавала.

Зрэшты, наўрад ці гэтыя гады варта лічыць кропкай адліку. Хутчэй за ўсё, Копец-гарадок уяўляў з сябе звычайныя земляныя ўмацаванні з нязначным выкарыстаннем драўляных збудаванняў. Прычым пасля перамогі над крыжакамі ў Грунвальдскай бітве (1410 г.) нават гэтыя нязначныя збудаванні былі пакінутыя арміяй з-за адсутнасці пагрозы на гэтым кірунку.

Але ўсё змянілася праз 100 гадоў. Падчас Лівонскай вайны вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт Аўгуст загадаў узвесці на востраве ўмацаванні, а побач з замкам заснаваць горад. Усім жыхарам горада на 8 гадоў даваліся розныя падатковыя льготы. Характэрна, што загад аб заснаванні Дзісны кароль аддаў у 1566 годзе, а ў 1567 ён ужо і надаў гораду герб (тры каменныя вежы). А яшчэ праз 2 гады (у 1569 годзе) – Магдэбургскае права і новы герб (ладдзя на блакітным полі).

Першы гарнізон замка складаўся з ваяроў і гараджан Полацка, якія здолелі выратавацца пасля яго захопу войскамі Івана Жахлівага.

Адзначым удалае размяшчэнне выспы – у месцы зліцця рэк Дзісна і Заходняя Дзвіна. Акружаная з усіх бакоў воднай перашкодай выспа была надзейнай абаронай ад непрыяцельскіх войскаў.

Структура

Новы замак, пабудаваны на месцы старых умацаванняў у 1563 годзе, майстраваў італьянскі архітэктар С.Генг. Усімі ваенна-фартыфікацыйнымі працамі кіравалі Б.Корсак і пан Р.Хадкевіч.

Замак займаў плошчу 5 гектараў. Вышыня земляных валоў дасягала 5 метраў. Спачатку на іх быў драўляны частакол, які пазней замянілі больш сучасныя сцены-гародні. Асобна адзначым і водную перашкоду. У той час шырыня ракі Заходняя Дзвіна дасягала 100 метраў, а Дзісны – 90 метраў.

Па інвентарызацыі 1654 года ў замка было 9 вежаў, з іх 3 брамныя – 2 дзвінскія (размяшчаліся з боку Заходняй Дзвіны) і 1 Дзісенская (з боку ракі Дзісна). Да гэтага моманту замкавыя валы, якія пастаянна ўмацоўваліся, дасягалі вышыні 10 метраў, а іх шырыня ў аснове – 19 метраў.

Вежы былі прастакутныя, памерам 8,5 на 8,5 метры. Яны мелі 2 яруса, а іх вышыня дасягала 9 метраў. Пакрытыя былі дранкай. Ўзбраенне замка складалася больш чым з 40 гармат.

У 1654 годзе, з-за вайны з Маскоўскім царствам, жыхары захопленага гарадка таксама перасяляюцца на востраў, дзе побач з замкам будуюць драўляныя ўмацаванні. Гэтыя ўмацавання атрымалі назву Ніжні Дзісенскі замак. У той час як сам замак стаў называцца Верхнім Дзісенскім замкам. Але дзеля справядлівасці адзначым, што гэта не зусім дакладна. Хутчэй ужо драўляныя ўмацаванні, пабудаваныя гараджанамі, былі падзамком. А абодва будынкі ўяўлялі з сябе адзінае абарончае збудаванне. Разам два замкі налічвалі ўжо 14 вежаў.

Палітычнае значэнне

Дзісенскі замак неаднаразова служыў месцам для сустрэч дзяржаўных дзеячаў розных краін, а таксама месцам збору апалчэння для паходаў. Не раз тут спыняліся каралі Рэчы Паспалітай.

Ваеннае значэнне

Як ужо згадвалася раней, упершыню ў ваенныя хронікі замак трапіў у 1377 годзе, калі яго беспаспяхова штурмавалі нямецкія рыцары.

Падчас Лівонскай вайны ў 1579 г. Дзісенскі замак стаў месцам збору войскаў для вызвольнага паходу Стэфана Баторыя на Полацк.

Падчас «крывавага патопу» ў 1654 годзе бурмістр Дзісны здаў горад без бою Маскоўскаму войску пад кіраўніцтвам B.Шараметава і С.Стрэшнева. Аднак замак, які быў незалежнай структурай, не здаўся ворагу. Частка гараджан таксама пераправілася на лодках на востраў, не жадаючы падпарадкоўвацца рускай арміі. І праз 7 гадоў, у 1661 годзе, гарнізон замка таемна пераправіўся на бераг і захапіў усе варожыя войскі. А бурмістра, які здаў горад, павесілі на замкавай браме.

Загінуў замак падчас Паўночнай вайны. У гэты ж час ён двойчы быў захоплены і перажыў два моцных пажары – у 1700 і 1720 гадах. Разбурэнні былі такімі моцнымі, што ўлады вырашылі не аднаўляць ўмацаванні.

Прычыны разбурэння

Пасля Паўночнай вайны на востраве засталіся толькі замкавыя валы, якія з часам, пад дзеяннем рачной плыні, паводак, дажджоў і снягоў абвальваліся ў раку. Хоць раней востраў быў самым высокім месцам у Дзісне.

Што захавалася

Да гэтага часу часткова захаваліся толькі замкавыя валы. Час ад часу на востраве праводзяцца археалагічныя раскопкі.

Мясцовыя жыхары выкарыстоўваюць востраў як месца для пашы быдла. З аднаго боку там няма драпежнікаў, з другога, жывёлы нікуды не ўцякуць.

Легенды Дзісенскага замка

Існуе легенда, што раней Дзісненскі замак не быў востравам – а звычайным выступам на зліцці рэк Дзісна і Заходняя Дзвіна. Але Стэфан Баторый, жадаючы ўмацаваць абарону замка, загадаў выкапаць роў, каб злучыць рэчышча рэк. Так замак і стаў астраўным. А гэты праліў паміж востравам і зямлёй дагэтуль мясцовыя жыхары называюць «Баторыя Перакоп».