Бітва на Ворскле

Дачыненні з Польшчай. У канцы XIV ст. адначасова абвастрыліся адносіны паміж кіруючымі коламі Літвы і Польшчы. Само Салінскае пагадненне, якое мела характар сепаратнай дамоўленасці і само імкненне літоўскіх феадалаў да ліквідацыі палітычнай залежнасці ад Польшчы абумовілі негатыўнае стаўленне кракаўскага двара да новых планаў Вітаўта. Таму ў 1399 г. Кракаў аказаў яму толькі мінімальную дапамогу, у асноўным дыпламатычную. Такім чынам, супярэчнасці паміж дзяржавамі, што існавалі і раней, прывялі да сярэдзіны 1399 г. да фактычнага распаду кааліцыі.

Канец XIV стагоддзя выдаўся сумным і для Уладзіслава-Ягайлы: у тое ж лета (17 ліпеня) 1399 г. пасля няўдалых родаў памерла яго маладая жонка каралева Ядвіга – “Каралева Янка”, як яе любоўна звалі ў Польшчы і якая карысталася вялікім аўтарытэтам. Выдатна адукаваная і выхаваная, яна прымала актыўны ўдзел у дзяржаўных справах, мела адметны ўплыў на мужа. Па яе ініцыятыве быў адноўлены універсітэт у Кракаве, заснаваны некалі Казімірам Вялікім.

Дачыненні з Ардой. Увесну 1399 г. Цімур-Кутлук накіраваў да Вітаўта паслоў з патрабаваннем выдаць Тахтамыша, але атрымаў адказ, што паскорыла развязку літоўска-ардынскага канфлікту1.

Падрыхтоўку да выправы на Цімур-Кутлука Вітаўт імкнуўся выкарыстаць і для ўмацавання свайго іміджу хрысціянскага манарха, усяляк прапагандуючы гэтую акцыго ў рэчышчы барацьбы заходняга свету з “нявернымі”. I яго намаганні атрымалі з Еўропе пэўны рэзананс. Стараннямі Вітаўта запланаваны паход набываў характар міжнароднай падзеі — да яго войска далучыліся атрады тэўтонскіх рыцараў (100 “коп’яў”), малдаван, валахаў і нават палякаў (400 “коп’яў”). Палякі з’явіліся ў войску Вітаўта, нягледзячы на негатыўнае стаўленне да выправы каралевы Ядвігі. Апошняя небеспадстаўна асцерагалася, што ў выпадку ўдачы Вітаўт занадта ўмацуе свае пазіцыі, каб надалей прыслухоўвацца да голасу з Кракава. Папа рымскі Баніфацый IX таксама падтрымаў план выправы на Арду і нават надаў яму статус крыжовага паходу. Аднак на практыцы дапамога замежных “гасцей” мела хутчэй ідэалагічнае, чым рэальнае ваеннае значэнне.

18 мая велізарная армія Вітаўта выступіла з Кіева супраць асноўных сіл Арды. Большую частку гэтага войска складала феадальнае апалчэння падуладных яму ўсходне-славянскіх земляў пад камандай Андрэя Альгердавіча Полацкага, Дзмітрыя Альгердавіча Бранскага, Івана Барысавіча Кіеўскага, Глеба Святаслававіча Смаленскага, Льва Карыятавіча, Міхаіла і Дзмітрыя Данілавіч Астрожскіх, Падольскага князя Спытка з Мельштына і многіх іншых прадстаўнікоў шляхты Вялікага княства Літоўскага. Да яе далучыліся атрады татараў (“двор”) Тахтамыша, каля 100 крыжакоў, а таксама 400 воінаў з Польшчы. Рускі летапісец адзначаў, што сілы Вітаўта была “велика зело”, толькі адных князёў з ім было каля 50. Усяго ў войску налічвалася каля 20 тыс. чалавек, мелася таксама артылерыя2.

6 жніўня войска Вітаўта дасягнула ракі Ворсклы, дзе сустрэла палкі Цімур-Кутлука. Нягледзячы на колькасную перавагу татар, Цімур-Кутлук не рызыкнуў пайсці на сутыкненне з грозным праціўнікам, уступіў з ім у перагаворы, згаджаўся на вялікія саступкі, у тым ліку на выплату вялікаму князю даніны, і нават называў Вітаўта сваім бацькам. Аднак замест таго каб скарыстаць момант, вялікі князь, упэўнены ў сваім ваенным шчасці, прад’яўляў хану ўсё новыя і новыя патрабаванні. Тым часам са свежымі татарскімі сіламі падышоў стары і вопытны Тамерланаў военачальнік і паплечнік Едыгей. Гэта рэзка змяніла тон перагавораў. Заставалася яшчэ магчымасць ганаровага адыходу, аднак пыхлівае рыцарства палічыла гэта за ганьбу.

Бітва на Ворскле 1399
Месца бітвы на Ворскле і напрамкі ваенных паходаў

Напачатку ход бітвы, што адбылася 12 жніўня, развіваўся спрыяльна для войска Вітаўта. Калі верыць рускім летапісам, гэтаму садзейнічала выкарыстанне літвінамі і іх саюзнікамі агняпальнай зброі і арбалетаў. Але ў далейшым, па сведчанні тых жа летапісаў, татары “принде с великою силою и обиде Внтовта кругом, н подстреляше под ним кони…”, што ўрэшце і абумовіла зыход бітвы. У выніку разгрому загінулі асноўныя сілы Вітаўта разам са шматлікімі прадстаўнікамі палітычнай эліты дзяржавы, сярод якіх было 20 князёў. Сам вялікі князь разам з Тахтамышам ледзь здолелі ўратавацца з нешматлікай дружынай.

Пераследуючы рэшткі арміі Вітаўта войскі Едыгея і Цімур-Кутлука аблажылі Кіеў, узялі з яго вялікі “окуп” і, па словах наўгародскага летапісу, “и наместники свои посадиша” у ім. Услед за гэтым пагрому падвергнулася амаль уся Паўднёва-Заходняя Русь, уключаючы Валынь. Спустошыўшы яе землі і дамогшыся аднаўлення даніны з некаторых з іх, у прыватнасці з Падолля, ардынцы неўзабаве вярнуліся ў паўднёвыя стэпы. У разлік кіраўнікоў Арды не ўваходзіла празмернае аслабленне Вялікага княства Літоўскага, якое выкарыстоўвалася імі ў якасці палітычнай процівагі Маскоўскаму вялікаму княству, і таму ўжо восенню 1399 г. Едыгей стаў дамагацца паслаблення Масквы.

бітва на Ворскле
Бітва на Ворскле (мастак: М. Горелик, 1993 г.)

Прамым наступствам зруйнавальнага разгрому арміі Вітаўта на берагах Ворсклы было надзвычайнае ўскладненне міжнароднага і ўнутрыпалітычнага становішча Вялікага княства Літоўскага на мяжы XIV і XV стст. Ваенна-палітычны патэнцыял Паўднёва-Заходняй Русі апынуўся істотна падарваным. Большасць яе земляў засталося без дзейсных сродкаў абароны ад новага нашэсця ардынцаў.

Аднак і татарам перамога каштавала шмат. Сам Цімур атрымаў у бітве сур’ёзныя раны і хутка памёр. Па іншых звестках, прычынай смерці хана стала яго празмернае п’янства. Аднак гэта не азначала страты Едыгеем ягонага дамінуючага становішча ў Ардзе. Ханскі стол заняў яшчэ больш паслухмяны ягонай волі Шадыбек, які намінальна правіў да 1408 г.

Пакрысе Вялікім князем Літоўскім быў адноўлены ягоны ўплыў у Прычарнамор’і. Адносіны Вялікага Княства з Залатой Ардой пасля 1399 г. не перарываліся; ужо ў 1400 г. да Вітаўта прыязджала пасольства татарскага хана. Аднак няўдача ў рэалізацыі планаў па ўзвядзенні на ханства свайго стаўленіка не толькі папсавала палітычны прэстыж наваяўленага змагара з “нявернымі”, але і азначала адсоўванне на няпэўны тэрмін яго грандыёзных планаў па ўсталяванні абсалютнай гегемоніі ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне. Урэшце Вітаўт быў вымушаны пайсці на ўмацаванне саюзу з Ягайлам.

  1. Шабульдо Ф.М. Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского. Киев, “Наукова думка”, 1987
  2. Ю. Бохан, Г. Галенчанка, В. Голубеў і інш. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Другі том. Мінск, “Современная школа”, “Экоперспектива”, 2008
Подписаться
Уведомить о
guest
0 Comments
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии