Вельбарская археалагічная культура (I – пач. V стст.), насельніцтва якой атаясамліваецца з народамі, якія ўваходзілі ў племянны саюз готаў, сфарміравалася ў I ст. на польскім Памор’і. У II ст. адбылося значнае перамяшчэнне носбітаў культуры на паўднёвы ўсход, праз палескія балоты на Украіну і Прычарнамор’е. Назва паходзіць ад могільніка Вельбарк – Мальбарк у нізоўях Віслы. Своеасаблівасць найбольш яскрава праяўляецца ў пахавальным абрадзе. У Беларусі помнікі культуры вядомы ў 2 рэгіёнах — Пабужжы і Турава-Пінскім Палессі. Паклала пачатак фарміраванню чарняхоўскай культуры.
Даследаванні. Паняцце вельбарскай культуры, як гісторыка-культурнай з’явы было сфармулявана Р. Валангевічам у 1974 г. На тэрыторыі Польшчы ў рознай ступені з канца 18 ст. даследавана больш за 300 помнікаў культуры. На тэрыторыі Беларусі матэрыялы культуры былі атрыманы ўпершыню ў 1850-я гг. М. Віслоцкім на могільніку Вялічкавічы. Мэтанакіраванае вывучэнне помнікаў гэтай культуры ў заходнім Палессі было распачата ў 1960 (раскопкі Ю.У. Кухарэнкі на могільніку Брэст—Трышын}.
Вытокі. Сфарміравалася ў цэнтральным і ўсходнім Памор’і на аснове мясцовай аксыўскай культуры позняга перадрымскага часу. Завяршэнне працэсу яе ўтварэння звязана з міграцыяй на тэрыторыю Кашубска-Крайненскага Паазер’я ў 3-й чв. 1 ст. выхадцаў з паўднёвай Скандынавіі, якім належаць помнікі тыпу Одры—Вэнсёры-Гжыбніца. У якасці зыходных рэгіёнаў міграцыі гэтых груп перасяленцаў даследчыкамі разглядаюцца розныя рэгіёны паўднёвай Швецыі: правінцыі Остэрготланд, Вестэрготланд, вострава. Готланд.
Перыядызацыя і лакалізацыя. У развіцці культуры вылучаюцца 2 стадыі: любовідзкая (каля 10 – 200 гг.: фазы ВI – В2 – В2/С1) і цэцэльская (каля 200 – 430 гг.: з фазы С1а да пачатку эпохі Вялікага перасялення народаў — фазы D1). На ранняй, любовідзкай стадыі, арэал культуры ахопліваў землі цэнтральнага і ўсходняга Памор’я. На працягу фазы В2/С1 (каля 160 – 200 гг.) вельбарскае насельніцтва пакідае землі на захад ад Віслы і мігрыруе ў паўднёва-заходнім накірунку, займаючы тэрыторыю правабярэжнай Мазовіі, паўднёвага Падляшша, Любліншчыны, беларускага Пабужжа, заходняй Валыні і Турава-Пінскага Палесся. У 220 – 260-я гг. (на працягу фазы С1) насельніцтва культуры пранікае на землі Правабярэжнай Украіны, што паклала пачатак фарміраванню чарняхоўскай культуры.
У Беларусі помнікі культуры вядомы ў 2 рэгіёнах — Пабужжы і Турава-Пінскім Палессі. Адкрыта 25 помнікаў: 12 пахавальных помнікаў, 10 селішчаў, 3 месцазнаходжанні. На значных плошчах раскопкі праводзіліся толькі на могільніках. У Пабужжы могільнікі культуры лакалізуюцца на пясчаных узвышшах па высокіх (пераважна другіх) рачных тэрасах, на адлегласці ад 0,3 да 1,5км, звычайна па тых жа берагах рэк, што і звязаныя з імі паселішчы. Селішчы размяшчаюцца на высокіх участках рачных тэрас, часцей пры месцах упадзення ў рэкі іх невялякіх прытокаў альбо ручаін.
На землі Пабужжа насельніцтва культуры пранікла каля 160 – 180-х гг. (у фазе В2/С1) і захоўвалася да 350 – 375 гг. (да фазы СЗ/ОІ) уключна. Вядомы помнікі 2-х пахавальных традыцый – з монарытуальным, па абраду крэмацыі (Брэст-Трышын), і бірытуальным пахаваннем (Пятровічы, верагодна, таксама – Велямічы \ Скорбічы). Найбольш поўна даследаваны могільнік Брэст-Трышын, выяўлены падчас будаўнічых прац на ўскрайку Брэста на правым беразе р. Мухавец. У III – IV ст. насельніцтва Беларускага Пабужжа ўтварала адзінства з носьбітамі вельбарскай культуры, якія жылі на правабярэжжы сярэдняй Віслы — у Мазовіі і Падляшшы.
У Турава-Пінскае Палессе вельбарскае насельніцтва пранікла на рубяжы II – III ст. Помнікі культуры вядомы тут пераважна па раскопках на могільніках, утвораных некалькімі храналагічнымі і культурнымі гарызонтамі (Велямічы-1, 2, Атвержычы, Бухліцкі Хутар} і па выпадкова адкрытых пахаваннях (Мікашэвічы, Струга-1}. У 2-й пал. II – III ст. групы вельбарскіх пасяленцаў у Турава-Пінскім Палессі ўтваралі адзінства з насельніцтвам заходняй Валыні, культурнае аблічча якога паступова трансфарміравалася, успрыймаючы ўплывы з боку носьбітаў чарняхоўскай культуры.
Тыпы паселішчаў. Ва ўсім арэале культуры яе носьбіты жылі ў неўмацаваных паселішчах (селішчах).
Жытло. Найбольш характэрным тыпам пабудоў з’яўляюцца двухкамерныя (падзеленыя на жылую і гаспадарчую часткі) наземныя жытлы слупавой канструкцыі — т. зв. «доўгія дамы», плошчай каля 80—100 м.кв. Былі пашыраны таксама паўзямляначныя жытлы слупавой канструкцыі і гаспадарчыя пабудовы плошчай каля 16—25 м.кв.
Гаспадарка і рамёствы. Аснову гаспадаркі складалі ворнае земляробства і чорная металургія. Сярод зернявых культур перавага аддавалася аўсу, ячменю, просу, пшаніцы; жыта, вядомае яшчэў I—II ст., шырокае распаўсюджанне набыло з III ст. Падчас жніва выкарыстоўваліся сярпы і косы. Зерня малолася з дапамогай ручных жорнаў. Склад статкаў насельніцтва культуры характарызуецца значным пагалоўем авечак і коз, што, побач з вынікамі аналізу тканін, сведчыць аб развітай селекцыйнай жывёлагадоўлі, арыентаванай на выраб высакаякасных тканін з воўны.
Гандаль адыгрываў таксама важную ролю ў гаспадарчай дзейнасці. Насельніцтва культуры кантралявала ключавыя ўчасткі «бурштынавага» і балтыйска-чарнаморскага камунікацынна-гандлёвых шляхоў, якія злучалі народы цыркумбалтыйскага рэгіёнаў з Рымскай імперыяй. Уплыў вельбарцаў на стасункі паміж народамі еўрапейскага Барбарыкума (свет варвараў) і адносіны іх з Рымскай імперыяй былі абумоўлены таксама высокім узроўнем развіцця вайсковай справы і ваенна-палітычнай актыўнасцю грамадства вельбарскай культуры.
Кераміка. прадстаўлена гаршкамі, вазападобнвмі пасудзінамі, збанамі, кубкамі, міскамі, мініяцюрнымі пасудзінкамі. Гаршкі звычайна маюць шурпатую або сітаватую паверхню тулава і загладжаныя шыйкі і прыдонныя часткі. Усе астатнія формы посуду глянцаваліся. Практычна ўся кераміка зроблена без дапамогі ганчарнага круга. Ганчарны гаршчок, ваза і міска знойдзены толькі ў трох выпадках1.
Іншыя вырабы. На вельбарскіх помніках Беларусі сустракаюцца разнастайныя рэчы з металу, шкла, косці, рога – рознатыповыя фібулы, бранзалеты, падвескі, паясныя спражкі, шпількі, пацеркі, фрагмент брытвы, часткі замкоў і фрагменты шклянога посуду.
Пахавальны абрад. Своеасаблівасць вельбарскай культуры на фоне іншых культур цэнтральнай і ўсходняй Еўропы перыяду рымскіх уплываў найбольш яскрава праяўляецца ў пахавальным абрадзе, які характарызуюць: 1) бірытуалізм, хаця суадносіны крэмацый і інгумацый могуць вар’іравацца на розных помніках і рэгіёнах, вядомы таксама монарытуальныя могільнікі; для інгумацый характэрна паўночная арыентацыя; 2) шырокае распаўсюджанне, асабліва на ранняй стадыі развіцця, надмагільных канструкцый у выглядзе курганных насыпаў, каменных стэл, брукаў, колаў з валуноў; 3) у пахавальным інвентары адсутнічаюць дэталі ўзбраення і конскай вупражы, выкарыстоўваецца абмежаванае кола вырабаў з жалеза; 4) характэрны склад інвентару ў пахаваннях абодвух палоў (дэталі касцюма і ўпрыгажэнні, посуд), які на фоне пахавальнай абраднасці іншых культур еўрапейскага Барбарыкума успрымаецца як «жаночы».
Лёс культуры. У 370-я г., у сувязі з нашэсцем гунаў, якія зруйнавалі протадзяржаўныя сацыядьна-палітычныя ўтварэнні готаў у Паўночным Прычарнамор’і, помнікі вельбарскай культуры ў Беларусі, як і на большай частцы арэалу гэтай культуры, спыкяюць існаванне. У рэгіёне дэльты Віслы насельніцтва культуры захоўваецца да 430-х гг.
Этнічная прыналежнасць насельніцтва культуры атаясамліваецца з народамі, якія ўваходзілі ў племянны саюз готаў. 3 пач. XX ст. розныя часткі культуры акрэсліваліся паняццямі «гоцкая», «гоцка-гепідская», «познааксыўская», «усходнепаморская» «усходнепаморска-мазавецкая» культуры, «валынская група палёў пахаванняў»2.
