Ігнат Дамейка

На чылійскім ўзбярэжжы Ціхага акіяна размясціўся порт Пуэрта-Дамейка, а ля падножжа Кардыльераў – горад Дамейка. На карце Чылі можна знайсці горны хрыбет з аналагічнай назвай, а ў Андах – вулканічную граду «Кардыльера дэ Дамейка». У той жа час заолагі могуць пахваліцца малюскам наўтылус дамейкус, геолагі – прадэманстраваць мінерал Дамейка, астраномы – паказаць астэроід 2784 Дамейка, а батанікі – прапанаваць палюбавацца на фіялку дамейкіяну. І пры гэтым мала хто ведае, што ўсе яны названы ў гонар аднаго чалавека – нашага земляка Ігната Дамейкі.

Ігнат Дамейка (31 ліпеня 1802 — 23 студзеня 1889) — член таварыства філаматаў, удзельнік Лістападаўскага паўстання 1830—1831 гадоў, навуковец, рэфарматар, геолаг, мінеролаг, мемуарыст. Правёў большую частку жыцця і памёр у Чылі, але таксама займае важнае месца ў навуцы і культуры Беларусі, Літвы і Польшчы.

Ігнат Дамейка
Ігнат Дамейка

Нарадзіўся Ігнат Іпалітавіч ў 1802 годзе ў маёнтку Мядзвядка Навагрудскага павета Мінскай губерні (сёння – Карэліцкі раён). Скончыў калегію ў Шчучыне, паступіў у Віленскі універсітэт. Там ён пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам, Янам Чачотам і Тамашам Занам. Пад іх уплывам ўступіў у таемнае студэнцкае таварыства філаматаў, за што ў 1823 году разам з А. Міцкевічам апынуўся ў турме. Цікава, што каханне ўсяго жыцця Міцкевіча – Марыя Верашчака – стрыечная сястра І. Дамейкі, дзякуючы якой, дарэчы, яны і пазнаёміліся. У сваю чаргу А. Міцкевіч апісаў свайго сябра Ігната ў паэме «Дзяды».

У 1830 годзе Дамейка ўпершыню выехаў з Літвы. Наведаў Варшаву, дзе сустрэўся з Іахімам Лялевелем. Калі ён вярнуўся на радзіму, пачалося паўстанне 1830—1831 гадоў. Дамейка прыняў у ім удзел, ваяваў у корпусе Д. А. Хлапоўскага, у адзін час разам з Эміліяй Плятэр і яе стрыечнымі братамі. Быў ад’ютантам 25 пяхотнага палка. А пасля паўстання, яму давялося бегчы за мяжу. У Дрэздэне наш зямляк сустрэўся з А. Міцкевічам, і яны разам нелегальна адправіліся ў Парыж. У Францыі эмігрантам жылося нядрэнна. І. Дамейка наведваў лекцыі ў Калеж дэ Франс, у Сарбонском універсітэце і ў Горнай школе, шмат меў зносіны з іншымі эмігрантамі, удзельнічаў у патрыятычных сходах. А калі з’явілася магчымасць перабрацца ў Чылі – там патрабаваўся выкладчык хіміі і мінералогіі, Ігнат Іпалітавіч падпісаў кантракт на шэсць гадоў і адправіўся ў сваё першае марское падарожжа.

Паднімаючыся на борт карабля, хіба ён мог падумаць, што з’язджае не на шэсць, а на сорак шэсць гадоў і што далёкае і незнаёмае Чылі стане для яго другой радзімай. Дабрацца да Рэспублікі Чылі аказалася не так ужо і проста: сышоўшы з карабля ў Рыа-дэ-Жанэйра, Ігнату Дамейку прыйшлося наняць ў порце коней і мулаў. Шлях яго ляжаў праз Амазонскія лясы, засушлівыя пустыні, заснежаныя горы… Многае давялося перажыць падарожніку на паўднёваамерыканскім кантыненце, але, магчыма, менавіта тады ў ім прачнулася любоў да гэтай дзікай, суровай зямлі і цяга да падарожжаў. Пазней ён не раз разам са сваімі вучнямі будзе адпраўляцца ў горы, адкрываючы для сябе гэтую краіну ўсё з новага і новага боку.

Будучы выкладчыкам хіміі і мінералогіі Горнай школы г. Какімба, Ігнат Іпалітавіч вёў актыўную даследчую дзейнасць, займаўся пошукам і вывучэннем карысных выкапняў. Менавіта ён адкрыў салетру і арганізаваў яе здабычу, і ўжо ў хуткім часе гэта ўгнаенне стала актыўна выкарыстоўвацца ў многіх краінах свету. Яму ж належыць і гонар адкрыцця новых радовішчаў золата, срэбра, каменнага вугалю і нафты ў Чылі.

Будучы вялікім навукоўцам, Ігнат Іпалітавіч працягваў заставацца і вялікім чалавекам. Бачачы, у якіх умовах і за якую сціплую плату вымушаныя працаваць мясцовыя, чылійскія, шахцёры, ён пачаў пісаць лісты ўраду краіны з патрабаваннем павысіць аплату працоўным і палепшыць умовы іх працы. І, што самае дзіўнае, яму пайшлі насустрач. Пасля заканчэння шасцігадовага кантракту Ігнат Іпалітавіч перабраўся ў Сант’яга, дзе яму прапанавалі пасаду прафесара мінералогіі ў мясцовым універсітэце. У сталіцы Чылі ён працягваў займацца навуковай працай, збіраў і апісваў невядомыя раней расліны, мінералы, закамянеласці і метэарыты. Акрамя гэтага, прафесар адшукаў у гарах крыніцы чыстай вады і правёў у горад вадаправод, назаўжды вырашыўшы праблему з забеспячэннем мясцовых жыхароў чыстай вадой. Дом І. Дамейкі на ўскраіне Сант’яга стаў тым месцам, дзе збіраліся лепшыя розумы Чылійскай Рэспублікі. Па ініцыятыве нашага земляка ў краіне была распрацавана і ўкаранёна школьная рэформа, якая дазволіла зрабіць навучанне ў школе больш дэмакратычным і агульнадаступным.

А пасля таго як яго абралі рэктарам універсітэта ў Сант’яга, Ігнат Іпалітавіч заняўся пераўтварэннем сістэмы вышэйшай адукацыі, узяўшы за аснову сістэму адукацыі Віленскага універсітэта. Пад яго кіраўніцтвам ва ўніверсітэце Сант’яга быў заснаваны музей мінералогіі і фізічны кабінет, горная і хімічная лабараторыі, бібліятэка прыродазнаўства. Сёння ў ёй захоўваюцца ў тым ліку і навуковыя працы прафесара – больш за 130 прац, у прыватнасці падручнік «Мінералогія», па якім некалькі дзесяцігоддзяў вучыліся паўднёваамерыканскія студэнты.

Склалася ў яго і асабістае жыццё – у 1850 годзе І. Дамейка ажаніўся на мясцовай жыхарцы. Нягледзячы на ​​актыўную навуковую і грамадскую дзейнасць, на шчаслівае сямейнае жыццё (у шлюбе у яго нарадзілася трое дзяцей), на павагу і пашану з боку чылійцаў, Ігнат Іпалітавіч ўсё жыццё марыў вярнуцца на сваю Радзіму – у Беларусь. Але пакуль гэтага зрабіць было нельга – у царскай Расіі імігранта чакала б спасылка ды і працоўны кантакт не дазваляў надоўга пакінуць Чылі. Таму да пары да часу ён вандраваў па Чылі. Усё, што бачыў І. Дамейка, з чым яму даводзілася сутыкацца, ён апісваў у кнігах. Напрыклад, знаёмства з дзікім індзейскім племям араўканаў легла ў аснову яго кнігі «Араўканія і яе жыхары”, апублікаванай ў 1860 годзе ў Вільні і перакладзеную на многія мовы свету. У ёй наш зямляк не проста апісвае паўднёваамерыканскую прыроду, духоўную і матэрыяльную культуру племя араўканаў, але і разважае аб імкненні індзейцаў да незалежнасці і свабоды.

Ігнат Дамейка з жонкай
Ігнат Дамейка з жонкай

Ігнат Іпалітавіч тройчы пераабіраўся рэктарам універсітэта ў Сант’яга і сышоў з гэтай пасады па ўласнай ініцыятыве толькі ў 1884 годзе – у знак пратэсту супраць захопніцкай вайны Чылі з Перу. Урад краіны прыняў адстаўку вучонага і ўсталяваў яму самую высокую на той момант пенсію ў краіне – больш за 6 тыс. піястраў у год.

Тады І. Дамейка, якому ўжо споўнілася 82 гады, прыняў рашэнне адправіцца на сваю гістарычную радзіму. Праводзілі яго ўсім горадам. Іграў нацыянальны чылійскі гімн, то тут, то там раздаваліся воклічы «Віва Дамейка!», «Віва дон Ігнасіа!», выступалі сябры, якія прасілі прафесара вярнуцца ў Чылі. З сабой Ігнат Іпалітавіч вёз калекцыю мінералаў у падарунак універсітэтам Еўропы. Па дарозе ён спыняўся ў Парыжы, Варшаве, Кракаве, і ўсюды яго сустракалі з разпрасцёртымі абдымкамі. Царскім уладам такое падарожжа прыйшлося не да спадобы, але яны пабаяліся не пусціць І. Дамейку ў краіну, дзе яго так любілі, і ўжо ў жніўні 1884 года ён прыбыў у родную Мядзвядку. Наведаў магілы бацькоў, дом свайго дзяцінства, усе памятныя мясціны роднай зямлі.

Аднак у Беларусі ён прабыў нядоўга – неўзабаве Ігнат Іпалітавіч адправіўся ў Рым, а адтуль, па благаславенні Папы Рымскага Льва XVIII, у паломніцкае падарожжа па Святой зямлі. У гэты ж час ім была напісаная аўтабіяграфічная кніга «Мае падарожжы». У 1888 годзе наш зямляк прыняў рашэнне вярнуцца ў Чылі, аднак па дарозе цяжка захварэў і па прыездзе ў Сант’яга, у 1889 годзе, памёр. Дзень яго пахавання быў абвешчаны днём нацыянальнай жалобы, праводзілі нашага земляка ў апошні шлях усёй краінай, і кожны чыліец ўспрыняў гэтую страту як сваё асабістае гора.

Ужо пасмяротна І. Дамейка абвясцілі нацыянальным героем Рэспублікі Чылі, і яму было прысвоена званне ганаровага чылійца. Яго імем назвалі нацыянальную бібліятэку і універсітэт у Сант’яга, шэраг вуліц, плошчаў, грамадскіх і спартыўных арганізацый, стыпендый і фондаў па ўсёй краіне. У гонар яго ў Чылі была адчаканеная медаль, а ў Сант’яга пастаўлены помнік. У Рэспубліцы Беларусь з імем І. Дамейкі звязана 17 населеных пунктаў. На яго гістарычнай радзіме – у вёсцы Крупава Лідскага раёна – адкрыты музей у яго гонар, на месцы радавой сядзібы ў Мядзвядцы ўсталяваны памятны валун.

Подписаться
Уведомить о
guest
0 Comments
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии