Вялікі князь
На чале дзяржавы стаяў вялікі князь, або, як яго ад XV ст. называлі дзяржаўныя дакументы, гаспадар. У часы Гедзіміна, Альгерда і Вітаўта ўлада вялікага князя лічылася неабмежаванай. Пасля смерці Вітаўта манарха выбіралі, але толькі з дынастыі Ягайлавічаў.
3 часам усё больш складаныя патрэбы нутраной і замежнай палітыкі дзяржавы прывялі да ўтварэння шэрагу пасадаў і органаў кіравання. Яшчэ за Вітаўтам з’явіліся такія найвышэйшыя ў Княстве ўрады (пасады), як канцлер (кіраўнік вялікакняскай канцылярыі і хавальнік дзяржаўнай пячаткі), падскарбі (загадчык дзяржаўнага скарбу) і маршалак (кіраўнік вялікакняскага двара), пазней – гетман (галоўны военачальнік). Апрача іх існавалі ўрады гаспадарскага пісара, падчашага, падстоляга, крайчага, кухмістра, канюшага… Прызначэнне на пасаду знаходзілася ў кампетэнцыі гаспадара. Арыстакрат, які атрымліваў пасаду, звычайна валодаў ёю пажыццёва і пакінуць мог, толькі пераходзячы на вышэйшую.
Галоўным абавязкам гаспадара была абарона краіны. Ён узначальваў узброеныя сілы, абвяшчаў вайну і падпісваў мірныя пагадненні, выдаваў законы, распараджаўся дзяржаўным скарбам (казной), ажыццяўляў дыпламатычныя зносіны з іншымі краінамі.
Рада
Паступова ўсё большую вагу набывала вялікакняская Рада, або, як яе яшчэ называлі, Паны-Рада. Спачатку гэта быў дарадчы орган з найбліжэйшых асобаў гаспадара. Вядома, што Вітаўт раіўся з сваімі баярамі наконт стварэння ўласнай праваслаўнай мітраполіі ды наконт сваёй каранацыі. Статут 1468 г. вялікі князь Казімір Ягайлавіч уклаў «з князямі і з паны-радаю нашаю Вялікага Княства Літоўскага». У часы гэтага гаспадара, які часта ад’язджаў у Польшчу (калі стаў і польскім каралём), Рада выконвала абавязкі найвышэйшай улады.
Значна пашырыў правы Рады прывілей, выдадзены ў 1492 г. вялікім князем Аляксандрам Казіміравічам. Цяпер гаспадар не мог без узгаднення з Панамі-Радай праводзіць замежную палітыку і прызначаць на дзяржаўныя пасады. Яшчэ больш вырасла роля Рады ў 1506 г., пасля прывілея гаспадара Жыгімонта Старога. Паводле яго ўсе дзяржаўныя пастановы вялікі князь меў права выдаваць толькі пасля іх абавязковага абмеркавання з Панамі-Радаю. (У лацінамоўных крыніцах гэты дзяржаўны орган называўся Сенатам.)
3 агульнага складу радных вылучалася старшая, або пярэдняя, рада. Яе прадстаўнікі – віленскі біскуп, а таксама віленскія і троцкія ваяводы і кашталяны – на паседжаннях сядзелі на пярэдняй лаве. Гэтыя найбольш уплывовыя ў дзяржаве людзі часам збіраліся сваім вузкім колам і прымалі пастановы за ўсю Раду.
Шлях да пасады, якая давала права засядаць у Радзе, адкрываўся толькі для эліты Вялікага Княства. Гэта былі знакамітыя арыстакратычныя роды Астрожскіх, Валовічаў, Войнаў, Гальшанскіх, Гаштаўтаў (Гаштольдаў), Глінскіх, Глябовічаў, Забярэзінскіх, Збаражскіх, Іллінічаў, Кезгайлаў, Кішак, Пацаў, Радзівілаў, Сапегаў, Солтанаў, Хадкевічаў, Храптовічаў…
У паўнамоцтвы Рады ўваходзілі кантроль за дзейнасцю манарха, дыпламатычныя зносіны дзяржавы, яе абарона, заканадаўства і фінансы, справы шляхоцтва, раздача земляў, некаторыя судовыя пытанні. Радзе належала вызначальная роля ў выбары вялікага князя.
Рада складалася з 45 радных. (У заходнееўрапейскіх дакументах яе называлі Сенатам, а радных – сенатарамі.) У іх лік уваходзілі біскупы – віленскі, луцкі, кіеўскі і жамойцкі, ваяводы (або старасты) – віленскі, полацкі, смаленскі, наваградскі, віцебскі, падляшскі, троцкі, кіеўскі, луцкі, жамойцкі, намеснікі ваяводаў – кашталяны, канцлер, падканцлер, падскарбі, гетман, маршалак, пісар вялікакняскай канцылярыі ды іншыя высокія дзяржаўныя чыноўнікі.
| Храналогія ўтварэння ваяводстваў | |
|---|---|
| 1404 г. | Смаленскае. |
| 1413 г. | Віленскае, Троцкае. |
| 1471 г. | Кіеўскае. |
| 1503 г. | Віцебскае. |
| 1504 г. | Полацкае. |
| 1520 г. | Падляшскае. |
| 1565 г. | Амсціслаўскае, Браслаўскае, Валынскае, Менскае, Наваградскае. |
| 1566 г. | Берасцейскае. |
Сойм
Утварэнне Сойму азначала далейшае абмежаванне ўлады гаспадара, а таксама стрымлівала самаўладдзе алігархаў.
Гістарычныя дакументы XV ст. захавалі шмат сведчанняў пра дзейнасць земскіх соймаў у Полацку, Віцебску, Смаленску ды іншых землях Вялікага Княства. У такіх сойміках, якія працягвалі традыцыі старадаўняга веча, бралі ўдзел вылучэнцы розных станаў – баяраў, шляхты, мяшчан. Пазней соймікі ператварыліся ў выключна шляхоцкія органы.
Пры канцы XV ст. на аснове соймікаў асобных земляў утварыўся агульны Сойм Вялікага Княства. Палітычнае адзінства краіны цяпер грунтавалася не толькі на прызнанні землямі аднаго манарха, але і на ўдзеле іх паслоў (дэпутатаў) у найвышэйшым органе ўлады.
Агульнадзяржаўны Сойм называўся вальным. На яго апрача вялікакняскай Рады і шматлікіх службоўцаў дзяржаўнага апарату з’язджаліся князі, паны і баяры з усіх частак краіны. На Сойм спачатку запрашалі наагул усю шляхту, што рабіла паседжанні надзвычай шматлюднымі. Таму пазней была зацверджаная норма прадстаўніцтва: ад кожнага павета – па два шляхцічы-паслы, якіх выбіралі на павятовых сойміках.
Першым вальным Соймам стаў скліканы ў 1492 г. Панамі-Радай Віленскі з’езд, які абраў вялікім князем Аляксандра Казіміравіча. У часы княжання Жыгімонта Старога паседжанні Сойму пачалі збіраць рэгулярна. На іх разглядалі лёсавызначальныя дзяржаўныя пытанні: выбранне гаспадара, альянсы з іншымі краінамі, заканадаўства і дзейнасць судоў. У сувязі з няспыннай ваеннай небяспекай з боку Маскоўшчыны і Крымскага ханства вальныя Соймы мусілі найперш займацца абаронаю краіны. Дэпутаты абвяшчалі вайну, разглядалі ўмовы замірэнняў, прымалі пастановы аб вайсковых падатках.
Палітычная вага Рады ў жыцці дзяржавы пачала змяншацца, калі ўтварыўся новы найвышэйшы орган кіравання – Сойм. Такія органы былі тыповай з’явай для тагачаснай Еўропы: у Англіі існаваў парламент, у Іспаніі – картэсы, у Швецыі – рыгсдаг, у Нямеччыне – рэйхстаг, у Польшчы – сейм.
Найчасцей Соймы склікаліся ў сталічнай Вільні, але часам іх паседжанні адбываліся і ў іншых гарадах – Наваградку, Горадні, Берасці. Рада і Сойм складалі разам двухпалатную парламенцкую сістэму Вялікага Княства Літоўскага.
© “У. Арлоў “Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае”, 2012
