Славяне вылучыліся з індаеўрапейскай этнічнай групы ў самастойную прыкладна да сярэдзіны I тысячагоддзя да н.э. Масавыя міграцыі людзей у эпоху Вялікага перасялення народаў ( III-VII ст. н.э.) уплывалі і на рухомасць славян. У V-VI стагоддзях н.э. яны з’явіліся на Балканах, адкуль пачалі рухацца ў бок багатых рымскіх правінцый і на ўсход.
На тэрыторыю Беларусі першыя славяне прыйшлі з поўдня прыкладна ў VI-VII ст., калі ўзрост балцкіх старажытнасцяў тут дасягаў ужо двух тысячагоддзяў. Храналагічна гэта супала з пачаткам распаду агульнаславянскай мовы.
Рухаючыся па рэках славяне сяліліся побач з балтамі. Суіснаванне новага насельніцтва з ранейшым балцкім было пераважна мірным. Славяне мелі вышэйшы ўзровень грамадскай арганізаванасці, больш развітую гаспадарку, лепшыя прылады працы. Усё гэта разам з падобнымі паганскімі (язычніцкімі) вераваннямі і звычаямі спрыяла міжэтнічным кантактам і збліжэнню суседзяў.
Але ў некаторых балцкіх гарадзішчах VII-VIII ст. зафіксаваны сляды пажараў, што можа сведчыць пра ваенныя канфлікты.
Пералічваючы ўсходнеславянскія плямёны, Географ Бaварскi у IX ст. і Канстанцін Пaрфiрародны ў X ст., а таксама “Аповесць мінулых гадоў”, створаная на пачатку XII ст., называюць: вяцічаў, дрыгавічоў, дрэўлян, крывічоў, палачан, палян, радзімічаў, севяран, славенаў, ціверцаў, улічаў, бужан і дулебаў, якіх яшчэ клікалі валынянамі. Тэрыторыю Беларусі займалі крывічы, дрыгавічы і радзімічы.
Прыкладна з X стагоддзя крывічы і дрыгавічы пачалі каланізацыю Панямоння, заселенага плямёнамі яцвягаў па левую і літвы па правы бок Нёмана. Туды ж накіраваліся валыняне і дрэўляне. Аднак асіміляцыя балтаў тут адбывалася вельмі павольна, таму Панемонне яшчэ стагоддзямі заставалася змешанай балта-славянскай зонай.
Крывічы, дрыгавічы і радзімічы былі не родаплемяннымі, а тэрытарыяльна-палітычнымі ўтварэннямі. Каланізацыя земляў, раней абжытых іншым насельніцтвам, патрабавала ад іх магутнай ваеннай арганізацыі, узвядзення сваіх апорных пунктаў – гарадоў, якія выконвалі функцыю і адміністрацыйных цэнтраў, і фарпостаў засваення новай тэрыторыі.
Пра тое, як і калі рассяліліся славяне на тэрыторыі Беларусі, пісьмовых крыніц амаль не захавалася. Таму да цяперашняга часу не суціхаюць навуковыя спрэчкі, маюць месца розныя пункты гледжання, гіпотэзы па ўсіх гэтых пытаннях. Асноўныя дадзеныя, калі не лічыць кароткіх звестак пра рассяленне славян у «Аповесці мінулых гадоў», навукоўцы чэрпаюць з археалагічных крыніц.
Археолагі вылучаюць розныя культуры і ідэнтыфікуюць іх з тымі ці іншымі этнічнымі групамі. Яны адзначаюць, што на поўдні Беларусі захаваліся помнікі пражскай культуры (культура раннеславянскiх плямёнаў, якія ў V – VII стст. н.э. засялялі тэрыторыю ад Дняпра і воз. Ільмень на ўсход і да р. Эльбы і Дуная на захад і поўдзень). Ці, дакладней, яго лакальнага варыянту – культуры тыпу Корчак (пад ёй разумеецца археалагічная культура плямёнаў, якія ў VI – VII стст. н.э. жылі на тэрыторыі паўночна-заходняй Украіны і паўднёвай Беларусі). Лічыцца бясспрэчным, што гэтыя помнікі належаць славянам. На асноўную тэрыторыю Беларусі і суседніх рэгіёнаў у V – VIII ст. сяліліся іншыя плямёны, якія пакідалі пасля сябе помнікі так званай банцараўскай культуры. Сваю назву яна атрымала ад гарадзішча Банцараўшчына на левым беразе Свіслачы. Што да прыналежнасці банцараўскай культуры, то паміж навукоўцамі няма адзінага меркавання. Адны лічаць яе балцкай, іншыя – славянскай. Адбываецца гэта ад таго, што пры раскопках у матэрыяльнай культуры выяўляюцца прыкметы культуры і славянскай, і балцкай.
Прыхільнікам першай гіпотэзы з’яўляецца расійскі археолаг В.Сядоў. Ён стварыў тэорыю субстратнага паходжання беларусаў. Пад балцкім субстратам (ад лацінскага тэрміна – аснова, падшэўка) разумеецца этнакультурнае насельніцтва балцкага этнаса, які аказаў уплыў на фармаванне беларускай народнасці. Прыхільнікі гэтай тэорыі сцвярджаюць, што ў выніку славянізацыі балцкага насельніцтва, змешванні з ім славянскага, адбылося аддзяленне часткі ўсходне-славянскай народнасці, што прывяло да станаўлення беларускай мовы і народнасці.
Іншыя даследнікі сцвярджаюць, што рассяліўшыся на тэрыторыях, якія раней займалі балцкія плямёны, славяне часткова адціснулі іх, часткова знішчылі. І толькі невялікія астраўкі балтаў, якія верагодна падпарадкаваліся славянам, захаваліся ў Падзвінні, Верхнім Падняпроўі. Але за балтамі засталіся правабярэжжа сярэдняга Панёмання і некаторыя часткі тэрыторыі паміж Нёманам і Прыпяццю. Няма выразнага агульнапрызнанага меркавання ў даследнікаў і па пытаннях фармавання племянных звязаў, якія складалі аснову беларускага, рускага і ўкраінскага этнасаў. Адны мяркуюць, што ў выніку інтэнсіўнага засваення славянамі тэрыторыі Беларусі, дзе раней жылі балты, у VIII – IX стст. склаліся этнічна блізкія паміж сабой племянныя звязы: крывічы, дрыгавічы, радзімічы, часткова валыняне. На іх аснове ўтварыўся старабеларускі этнас. У яго фармаванні прынялі ўдзел яцвягі і некаторыя іншыя балцкія плямёны.
Продкі ўсходніх славян, якія рассяліліся ў прыпяцкім Палессі, асімілявалі балцкія плямёны. У выніку на тэрыторыі, якую займалі прыдняпроўскія балты, паўсталі ўсходнеславянскія плямёны дрыгавічы, крывічы, радзімічы – продкі сучасных беларусаў. На тэрыторыі, дзе раней жылі іранскія плямёны, рассяліліся паляне, дрэўляне, севяране, валыняне – продкі сучасных украінцаў. Асіміляцыя фіна-ўгорскіх плямёнаў прывяла да ўзнікнення наўгародскіх славян, вяцічаў, часткова верхняволжскіх крывічоў – продкаў сучасных рускіх.
Прыхільнікі іншага пункта гледжання ўяўляюць сабе гэту карціну некалькі інакш. Па-першае, яны лічаць, што прыхільнікі вышэйпададзенай гіпотэзы перабольшваюць ролю балтаў у этнагенезе беларусаў. Іншая справа, адзначаюць яны, Сярэдняе Панёманне, дзе балты складалі значную частку насельніцтва яшчэ на пачатак II тысячагоддзя. У славянізацыі гэтых земляў значная роля належыць валынянам, дрыгавічам, у меншай ступені — дрэўлянам і крывічам. Яны прызнаюць, што аснову старабеларускага этнаса складалі крывічы, дрыгавічы, радзімічы, у меншай ступені – валыняне, большасць якіх удзельнічала ў этнагенезе ўкраінцаў. Даказваюць, што як частка валынян прыняла ўдзел у фармаванні беларусаў, так і частка дрыгавічоў – у этнагенезе ўкраінцаў. Радзімічы ў роўнай ступені ўдзельнічалі ў фармаванні беларусаў і адной з груп рускага этнаса. Крывічы адыгралі вялікую ролю не толькі ў фармаванні беларусаў, але і ў станаўленні паўночна-заходняй часткі рускага этнаса.
Галоўным заняткам насельніцтва беларускіх земляў было земляробства. Усходнія славяне прынеслі больш прагрэсіўную форму земляробства – ворыўную, але працягвалі выкарыстоўваць і падсечнае земляробства. Сеялі жыта, пшаніцу, проса, ячмень, лён. Важную ролю адыгрывала жывёлагадоўля. Сем’і, аб’яднаныя агульнасцю гаспадарчага жыцця, утварылі сельскую (суседскую) ці тэрытарыяльную абшчыну. Апрацоўваемая зямля, лясы і вадаёмы былі ўласнасцю ўсёй абшчыны. Сям’я карысталася асобным участкам супольнай зямлі – надзелам.
У IX – XII стст. ва ўсходніх славян складаецца феадальны ўклад. Напачатку асноўная частка насельніцтва была вольнымі супольнікамі, якіх звалі «людзі». Іх сацыяльнае становішча паступова змянялася: частка трапляла ў залежнае становішча, частка заставалася адносна вольнай. Залежных людзей звалі «чэляддзю». У складзе чэлядзі былі катэгорыі насельніцтва, пазбаўленыя асабістай волі – халопы. Пра станаўленне класавага грамадства сведчыць не толькі залежнае становішча асобнай катэгорыі насельніцтва, але і наяўнасць лютвы. Дружыннікі (ці баяры) атрымлівалі ад князя права збіраць даніну з вызначанай тэрыторыі. Збор даніны з вольнага насельніцтва той тэрыторыі, якой «валодаў» князь, звалася палюддзем. Паступова даніна становіцца феадальнай рэнтай.
Тым часам утвараюцца гарады. Адны выраслі з умацаванага сельскага гарадзішча як Полацак, іншыя як княжыя замкі – Менск, Гародня, Заслаўль. Трэція ўзнікалі на гандлёвых шляхах. Горад складаўся з частак: дзяцінца, умацаванага валамі, равамі, сценамі; пасаду – месца, дзе сяліліся рамеснікі і гандляры; і гандлю – месца продажу і куплі тавараў. Славяне вызнавалі паганскую рэлігію. Яны верылі ў бога сонца, агню, Пяруна і інш. Памерлых хавалі ў ямах, насыпаючы над імі курганы. Верылі ў замагільнае жыццё. Упрыгожванні насілі з косткі, медзі, керамікі.
