Ян Казімір Ваза і яго біяграфія – гэта гісторыя, гатовая да сцэнарыя фільма. Манарх, аднак, рашуча застаецца ў цені свайго бацькі, і калі яго згадваюць, то толькі ў негатыўным кантэксце. Але няўжо Ян Казімір заслугоўвае гэтага?
Ян Казімір нарадзіўся 22 сакавіка 1609 г. у Кракаве. Ён быў сынам караля Жыгімонта III Вазы і Канстанцыі, у дзявоцтве Габсбург. Ён быў апошнім каралеўскім сынам, які нарадзіўся ў Вавелі; неўзабаве сядзіба манархаў была перанесена ў Варшаву.
У будучага караля быў старэйшы зводны брат Уладзіслаў, маці якога была Ганна Габсбург, першая жонка Жыгімонта III Вазы, а таксама сястра Канстанцыі. Ян выхоўваўся даволі аскетычна ў асяроддзі езуітаў. Магчыма, на гэта паўплывала яго маці, якая была надзвычай набожнай. Канстанцыя клапацілася пра сына, хацела, каб ён стаў польскім каралём, абмінаючы старэйшага Ўладзіслава.
Шанец на гэта з’явіўся, калі Уладзіслаў павінен быў быць каранаваны царом Расіі. Хоць Уладзіслаў, па сутнасці, ніколі не сядзеў на маскоўскім троне, што ўскладняла планы каралевы, Канстанцыя ўсё ж спадзявалася, што яе сын Ян Казімір стане пераемнікам яго бацькі. Яе смерць у 1631 годзе, аднак, сарвала ўсе папярэднія намаганні.
Як князь Ян Казімір шмат часу праводзіў у войнах і ў дыпламатычных місіях. Удзельнічаў у вайне са Швецыяй і Турцыяй, быў паслом у Вене, удзельнічаў у Трыццацігадовай вайне. Падчас аднаго з ваенных паходаў ён захварэў воспай, ад якой на яго твары засталіся шнары на ўсё жыццё.
У 1638 годзе выехаў у Іспанію ў якасці пасланца Габсбургаў. Яму быў абяцаны тытул віцэ-караля Партугаліі, але падчас паездкі, знаходзячыся на тэрыторыі Францыі, ён быў арыштаваны па загаду кардынала Рышэлье. Ян Казімір быў абвінавачаны ў шпіянажы на карысць іспанскіх Габсбургаў і пасаджаны ў турму. Ён заставаўся ў палоне на працягу двух гадоў, пакуль Францыя не прымусіла караля Уладзіслава IV Вазу (Жыгімонт III памёр у 1632 годзе) захоўваць нейтралітэт падчас Трыццацігадовай вайны. Ян Казімір быў вызвалены ў 1640 годзе, пасля чаго супраць волі брата выехаў у Італію.
У Італіі Ян Казімір уступіў у ордэн езуітаў, што было сустрэта рэзкай крытыкай з боку Уладзіслава IV. Аднак Ян не прыняў пострыгу і праз два гады пакінуў манастыр. Тым не менш, знаходзячыся ў Рыме, ён атрымаў сан кардынала (без усялякага пасвячэння) ад Папы Інакенція X.
Ян Казімір не хацеў больш заставацца ў Італіі, думаў пра вяртанне ў Рэч Паспалітую. Знаходзячыся ў Францыі, ён абвясціў сябе саюзнікам, а затым выправіўся ў Варшаву.
20 мая 1648 г. памёр Уладзіслаў IV Ваза. У сувязі з тым, што яго адзіны сын памёр, калі яму было ўсяго сем гадоў, сур’ёзным кандыдатам на трон быў зводны брат памерлага манарха, гэта значыць Ян Казімір. Яго падтрымалі канцлер Ежы Асалінскі і ўдава каралева Людвіка Марыя Ганзага.
Ян II Казімір Ваза быў каранаваны 20 лістапада 1648 года. У маі 1649 г. ажаніўся са сваёй (да нядаўняга часу) сястрой і жонкай Уладзіслава Марыяй Людвікай Ганзагай.
Ян Казімір — адзін з найбольш крытыкаваных польска-літоўскіх кіраўнікоў. Трэба, аднак, прызнаць, што ягоная ўлада прыпала на надзвычай цяжкі перыяд для Рэчы Паспалітай. Краіну разрывалі шматлікія канфлікты. На паўднёвым усходзе працягвалася паўстанне Хмяльніцкага. Неўзабаве пачалася вайна з Расіяй, а затым і са Швецыяй (так званы шведскі патоп). Панаванне Яна Казіміра – гэта амаль пастаянныя войны са знешнімі ворагамі, а таксама некалькі сур’ёзных унутраных канфліктаў.
У шматлікіх ваенных паходах кароль Ян Казімір удзельнічаў асабіста, пераносячы нягоды нароўні з жаўнерамі. Ён лічыцца дасведчаным стратэгам. У 1651 г. перамог казацка-татарскае войска ў бітве пад Берасцечкам, што дало магчымасць падпісаць выгаднае для Рэчы Паспалітай пагадненне ў Белай Царкве. На гэтым вайна з казакамі, аднак, не скончылася, і ў Дзікім полі было яшчэ неспакойна.
Шведскі патоп (1655—1660) — адна з самых трагічных падзей у гісторыі Рэчы Паспалітай. За кароткі час шведы занялі амаль усю тэрыторыю краіны. Многія гарады і мястэчкі без бою перайшлі да Карла X Густава. Польскі кароль вымушаны быў пакінуць Варшаву, знайшоўшы прытулак у Апольска-Рацібужскім княстве.
20 лістапада 1655 г. Ян Казімір выдаў Апольскі ўніверсал, у якім заклікаў усю Рэч Паспалітую выступіць супраць шведаў. Маральны дух польскіх войскаў палепшыўся, калі шведам не ўдалося захапіць Ясну-Гуру. Гэта быў пачатак больш шырокага, узброенага паўстання супраць захопніка.
1 красавіка 1656 г. склаў львоўскія клятвы, даверыўшы Рэч Паспалітую пад апеку Маці Божай. Неўзабаве сам пайшоў на фронт, удзельнічаў у бітвах і аблогах Варшавы, Кракава і Торуні. Вайна са Швецыяй скончылася ў 1660 г. падпісаннем кампраміснага мірнага дагавора ў Аліве (Ян Казімір вымушаны быў адмовіцца ад прэтэнзій на шведскі трон).
Яшчэ ў 1658 г. Ян Казімір і яго жонка Марыя Людвіка спрабавалі правесці глыбокія рэформы ў дзяржаве, г.зн. адмену liberum veto, каб прымаліся пастановы большасцю галасоў, уводзячы выбары vivente rege («пры жыцці караля»). Усе гэтыя прапановы сустрэлі моцны супраціў з боку шляхты.
Пры гэтым надзвычай важным быў выбар спадчынніка польскага трону. Асабліва актыўнымі былі французы, якія спрабавалі прасунуць свайго кандыдата праз свой уплыў пры двары (дзякуючы Марыі Людвіцы).
У 1664 г. пачалося паўстанне Любамірскага, якое ўспыхнула пасля таго, як кароль Ян Казімір абвінаваціў гетмана Ежы Себасцьяна Любамірскага ў здрадзе. Грамадзянская вайна доўжылася больш за два гады і скончылася 31 ліпеня 1666 г. пасля таго, як кароль прайграў бітву пры Монтвах. Ян Казімір вымушаны быў адмовіцца ад усіх планаў каранацыі vivente rege.
10 мая 1667 г. памерла Марыя Людвіка Ганзага. Верагодна, у гэты час Ян Казімір прыняў канчатковае рашэнне аб адрачэнні ад трона. 16 верасня 1668 г. кароль адмовіўся ад трона і неўзабаве з’ехаў у Францыю, дзе атрымаў фіксаваную зарплату і сем абацтваў ад французскага манарха Людовіка XIV.
Ян Казімір Ваза памёр 16 снежня 1672 г., відаць, пасля весткі аб падзенні крэпасці Каменец-Падольскі. Праз тры гады яго цела было перавезена ў Рэч Паспалітую і пакладзена ў магілу ў Вавельскай катэдры. Сэрца караля знаходзіцца ў касцёле Сен-Жэрмен-дэ-Прэ ў Парыжы.