Мінская замкавая царква

Адна з самых ранніх культавых пабудоў на тэрыторыі Беларусі. Рэшткі храма выяўлены ў 1949 г. падчас раскопак ва ўсходняй частцы Мінскага замчышча. Пытанне даты пачатку пабудовы храма застаецца дыскусійным: паводле адной версіі (Э.М. Загарульскі) храм пачаў будавацца паміж 1069 і 1073 гг., паводле іншай (Л.В. Аляксееў, Г.В. Штыхаў) – у пачатку XII ст. Існуе меркаванне (Э.М. Загарульскі, Л.В. Аляксееў), што храм не быў дабудаваны, паколькі падчас раскопак не выяўлена слядоў яго разбурэння і ўстаноўлена, што ў пач. XIII ст. паверх недабудаванага храма была пакладзена драўляная маставая. На месцы храма быў створаны некропаль (знойдзена 12 пахаванняў). Даследчыкамі (Э.М. Загарульскі) адзначаецца будаўніча-тэхнічныя асаблівасці храма (кладка з бутавага камяню і выкарыстанне вапняковых пліт) і падкрэсліваецца, што мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Таксама выказана меркаванне (Э.М. Загарульскі), што дойліды храма былі знаёмыя з архітэктурай заходнеславянскіх земляў і, магчыма, былі запрошаны ў Менск з Польшчы.

Рэшткі храма былі выяўленыя ў 1949 г. В.Р. Тарасенкам. Наступныя 1950 і 1951 гг. былі, па сутнасці, прысвечаны раскопкам храма, але даследаванне так і не было даведзена да канца: не былі выкрыты і не прасочаны ў глыбіню падмуркі, не выяўлены падмуркавыя равы, не зробленыя адмысловыя разрэзы, не была прааналізавана стратыграфічная сувязь пабудовы з навакольнымі культурнымі наслаеннямі.

Мінская замкавая царква
Рэшткі камннага храма на Мінскім замчышчы
(фота 1950-х гг.?)

Па сваіх будаўніча-тэхнічным асаблівасцях мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Нават у незавершаным выглядзе ён дэманструе арыгінальную будаўнічую тэхніку, прадуманую арганізацыю будаўнічых прац. Дойлід імкнуўся стварыць невялікую, строгую культавую пабудову, якая адпавядала характару паселішчы. Царква павінна была стаць упрыгожаннем і асновай планіроўкі гэтага раёна. Не выключана, што мінскі храм ўяўляе сабой адзін з самых ранніх узораў невялікай культавай пабудовы.

Ад храма захаваліся падмуркі сцен і слупоў і ніжнія часткі саміх сцен. Падмурак быў апушчаны ў мацерыковы пясок на глыбіню каля 0,8 м. Шырыня яго пад паўднёвай і паўночнай сценамі – 2,1 м. Выкладзены ён акуратна з бутавага камяню на вапнавым растворы роўнымі гарызантальнымі шэрагамі. Дзе-нідзе на сценках падмурка як з вонкавага, так і з унутранага боку заўважны адбіткі дашчанай апалубкі. Супраць слупоў на, унутраных баках паўночнай і паўднёвай сцен вызначаюцца прастакутныя лапаткі. На сценах каля паўднёва-заходняга вугла ўнутры царквы захаваліся ўчасткі, абліцаваныя цэглападобнымі вапнавымі блокамі.

Схема Мінскага замчышча і храма
Схема Мінскага замчышча і месцазнаходжання храма

Прапорцыі плана храма простыя і строгія. Па вонкавых абмерах без апсіды храм уяўляе сабой правільны квадрат 12х12 м. Алтарная апсіда выступае за межы квадрата на 4,2 м, складаючы, такім чынам, 1/4 частку агульнай даўжыні. Шырыня апсіды 6,5 м. Па баках выступ яе згладжваюць дзве бакавыя паўдугі ахвярніка і дзіаканніка. Па цэнтральнай восі ўнутры сабор меў даўжыню 12,8 м, шырыню 8,4 м. Адлегласць ад заходняй сцяны да рэшт дугі апсіды амаль такое ж – 8,5 м. Шырыня цэнтральнага нефа 3,5 м, паўночнага і паўднёвага-1,2 м. Адлегласць ад слупоў да заходняй сцяны і канцоў дугі апсіды аднолькавыя – 1,4 м. Такім чынам, адной з характэрных рысаў мінскага храма з`яўляецца выключная геаметрычная выразнасць плана.

Э.М. Загарульскі адзначае арыгінальныя рысы мінскага храма, якія адрозніваюць яго ад іншай старажытнарускай архітэктуры XI – XIII стст.: будаўнікі мінскай царквы абралі ў якасці будаўнічага матэрыялу дэфіцытны для гэтага рэгіёну бутавы камень, цалкам адмовіўшыся ад добра засвоенай на Русі тэхнікі цаглянай кладкі. Гэтак жа нязвыклым ў практыцы старажытнарускага дойлідства было і выкарыстанне вапняковых пліт, яшчэ больш дэфіцытных, чым бутавы камень.

На думку ж Л.В. Аляксеева, арганізацыя ўнутранага прасторы выкрывала не вельмі дасведчанага майстра (або майстра, які будуе ў гэтай манеры ўпершыню): цэнтральны подкупольный квадрат быў ссунуты на поўдзень, паўднёвы неф, як гэта бачна па абмерах, атрымаўся вужэйшы чым паўночны.

Частка падмурка царквы
Частка падмурка царквы і драўлянай маставой, 2009 г.

Лёс пабудовы. Э.М. Загарульскі адзначае, што раскопкамі не устаноўлена аніякіх слядоў разбурэння храма. Невядома чаму, але будаўніцтва храма далей ніжніх частак сцен не пайшло – няма ні слаёў развалу, ні рэшткаў іншых матэрыялаў будаўніцтва (акрамя “тварыла” для гашэння вапны), а камяні вакол – без слядоў раствора. Магчыма, майстры не разлічылі свае магчымасці, адбіліся цяжкасці з незвычайным для гэтых месцаў будаўнічым матэрыялам, можа быць, перашкодзіла складаная палітычныя абставіны тых гадоў, адзначаныя бясконцымі міжусобіцамі.

Верагодна, царкву спадзяваліся з часам скончыць. Да сярэдзіны XII ст. узведзеную частку не разбіралі і не засыпалі. Затым яе ператварылі ў своеасаблівы некропаль. Унутры храма раскопкамі выяўлена 21 пахаванне ў драўляных трунах. Але ў першай палове XIII ст. ўжо, відавочна страціўшы надзею калі-небудзь яго дабудаваць, падмурак перакрылі вулічным насцілам, які быў перемошчаны 4 разы.

Паводле Л.В. Аляксеева, хаваць ў храме пачалі яшчэ да заканчэння будаўніцтва, што не павінна здзіўляць: напрыклад, князь Мсціслаў чарнігаўскі быў пакладзены ў недабудаваным Спаскім саборы, калі сцены былі выведзены да вышыні “на кони стояще рукою досящи”.

Можна меркаваць, што старажытная царква мелася ў іншым месцы крэпасці. Пісьмовыя крыніцы, пачынаючы з XVI стагоддзя, згадваюць аб саборнай царкве Мінскага замка, называючы яе таксама праваслаўнай Замкавай царквой 1.

  1. Э.М. Загорульский. Древний Минск. Минск: Государственное издательство БССР, 1963
Подписаться
Уведомить о
guest
0 Comments
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии