Беларусь у пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны

Рыхтуючыся да нападу на СССР, фашысты ў канцы 1940 г. распрацавалі план «Барбароса», па якім разлічвалі яшчэ да наступу зімы разграміць асноўныя сілы Чырвонага Войска і пераможна скончыць вайну. Нямеччына паступова перакідала свае войскі на тэрыторыю Польшчы, бліжэй да мяжы СССР. На мяжы з Беларуссю германскае ваеннае камандаванне да пачатку вайны сканцэнтравала самую магутную групоўку войскаў «Цэнтр», якая налічвала 50 дывізій, 1800 танкаў, 14300 гармат і мінамётаў, 1680 баявых самалётаў, 820 тыс. салдат і афіцэраў. З савецкага боку гэтым сілам супрацьстаялі войскі Заходняй Адмысловай ваеннай акругі, які з 22 чэрвеня 1941 г. стаў звацца Заходнім фронтам. Ён меў у сваім складзе 44 дывізіі, 3 брыгады, 8 умацаваных раёнаў і Пінскую ваенную флатылію, 2202 танка, 10087 прылад і мінамётаў, 1909 баявых самалётаў. Агульная колькасць войскаў Заходняга фронта складала 672 тыс. салдат і афіцэраў. Пра намеры Гітлера напасці на Савецкі Саюз папярэджвалі выведнікі, перабежчыкі, якія называлі дакладную дату фашысцкага нападу. Тым больш дзіўным была заява ТАСС 14 чэрвеня 1921 г. пра тое, што чуткі пра хуткі напад на СССР хлуслівыя і правакацыйныя. Менавіта ў гэты дзень Гітлер сабраў у Берліне ўсіх камандуючых групамі войска, каб выслухаць іх даклады пра завяршэнне падрыхтоўкі да вайны. На гэтай нарадзе Г. Гудэрыян заявіў, што яму зспатрэбіцца 5-6 дзён, каб дайсці да Мінска.

22 чэрвеня 1941 г. германскія войскі перасеклі мяжу СССР. Карыстаючыся бязладнасцю чыгуначнікаў, камандаванні Брэсцкага гарнізона, немцы перакінулі з-за Буга эшалон з апламбаванымі вагонамі, у якіх былі ўзброеныя салдаты і афіцэры, на станцыю Брэст-Заходні. Яны занялі станцыю і частка горада, пакінуўшы ў тыле памежнікаў і вайскоўцаў у крэпасці. Няздольнасць камандавання прадбачыць ход ваенных дзеянняў выявілася і ў месцаванні вайсковых злучэнняў Заходняга фронта ў Беластоцкім выступе. З 26 дывізій першага эшалона тут было сканцэнтравана 19, у тым ліку ўсе танкавыя і матарызаваныя. 10-я войска павінна была трымаць абарону ў цэнтры – найболей моцная. Па флангах стаялі 3-я і 4-я войскі – больш слабыя. Немцы пра гэта добра ведалі і наступ пачалі з флангаў. У першы дзень вайны 4-я група Гоппнера прадрала фронт 3-й войскі і ў прарыў уварваўся корпус Манштейна, да вечара 22 чэрвеня 3 дывізіі Чырвонага Войска былі безуважлівыя, а 5 іншых панеслі страты да 70% асабовага склада. 14 мехкорпус у раёне Пружаны – Кобрын у гэты ж дзень быў амаль цалкам знішчаны. Тут загінула каля 14 тыс. савецкіх салдатаў.

У ноч з 22 на 23 чэрвеня камандуючы фронтам Паўлаў спрабаваў арганізаваць контрнаступленне, але гэта прывяло да велізарных страт жывой сілы і тэхнікі. 23 і 24 чэрвеня загінулі 6-й і 11-й мехкорпуса. Камандаванне фронтам распачало спробы затрымаць наступ немцаў у раёне Полацак – Віцебск. І гэта спроба была беспаспяховай. 25 чэрвеня да паўночнага ўсходу ад Слоніма танкі Гудэрыяна і Гота завяршылі асяроддзе частак, якія адыходзілі ад Беластока. 26 чэрвеня немцы захапілі Баранавічы, а 27 – большасць частак Заходняга фронта патрапілі ў новае асяроддзе ў раёне Наваградка. 11 дывізій 3-й і 10-й войскаў былі знішчаны.

26 чэрвеня 1941 г. нямецкія механізаваныя часткі падышлі да Менска. Войскі 13 войскі ўтрымлівалі межы да 28 чэрвеня. Гераічна ваявалі войскі 100 стралковай дывізіі генерал-маёра І.М. Русіянава ў раёне Астрашыцкага гарадка. Да вечара 28 чэрвеня нямецкія войскі занялі Менск. Адыходзячы на ўсход, часткі Чырвонай Арміі вялі цяжкія абарончыя баі. Усе нягоды абароны краіны былі ўскладзены на плечы простых салдатаў. Толькі 29 чэрвеня была дадзена дырэктыва СНК СССР і ЦК ВКП(б) партыйным і савецкім арганізацыям прыфрантавых абласцей, у адпаведнасці з якой праводзілася дадатковая мабілізацыя ў Чырвонае Войска. У чэрвені – жніўні было мабілізавана больш 500 тыс. жыхароў Беларусі.

Для барацьбы з варожымі дыверсантамі і парашутыстамі ствараліся знішчальныя атрады. У сярэдзіне ліпеня было створана 78 знішчальных батальёнаў. Для дапамогі войска было створана больш 200 фармаванняў народнага апалчэння. Ва ўсходнія раёны СССР было эвакуявана больш 1,5 млн. чалавек, вывезена абсталяванне 124 прадпрыемстваў, 5 тыс. трактароў, 674 тыс. галоў скаціны. Ва ўсходнія раёны краіны былі эвакуяваны калектывы 60 навукова-даследчых інстытутаў і лабараторый, 6 тэатраў, больш 20 вышэйшых і сярэдніх адмысловых устаноў, 190 дзіцячых устаноў. Напачатку ліпеня 1941 г. савецкае камандаванне распачало спробу стварэння лініі абароны ўздоўж Заходняй Дзвіны і Дняпра. Тры дня ішлі баі ў Барысаве. 14 ліпеня пад Оршай упершыню былі ўжыты рэактыўныя мінамёты. Жорсткія баі разгарнуліся ў раёне Бабруйска. З 3 па 28 ліпеня працягвалася абарона Магілёва. Толькі падчас 14-гадзіннага бою на Буйніцкім полі было знішчана 39 танкаў і бронетранспарцёраў суперніка. Цяжкія баі 12-19 жніўня ішлі за Гомель. Да пачатку верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусі была акупавана нямецкімі войскамі.

Нягледзячы на цяжкія страты, савецкія салдаты самааддана ваявалі, здзяйснялі бяспрыкладныя подзвігі. У раёне Гародні застава памежнікаў адбівала напады фашыстаў на працягу дзесяці гадзін. Да канца чэрвеня 1941 г. устойліва ваяваў гарнізон Брэсцкай Крэпасці. У першыя дні вайны экіпаж капітана Н.Д. Гастелло накіраваў свой падбіты самалёт на скупнасць варожай тэхнікі і жывой сілы. Таранілі варожыя самалёты ў першыя гадзіны вайны лётчыкі П.С. Рабцаў над Брэстам, А.С. Данілаў у раёне Гародні, С.М. Гудзімаў у раёне Пружан, Д.В. Кокараў.

Катастрофа Чырвонай Арміі напачатку войны была следствам існавання ў краіне цвёрдага таталітарнага рэжыму. Адной з чыннікаў гэтай катастрофы была некампетэнтнасць, самаўпэўненасць партыйнага, дзяржаўнага апарата ў цэнтры і на месцах. Кіраўніцтва БССР у першыя дні вайны заклікала насельніцтва захоўваць спакой, пераконвала людзей, што вораг не пройдзе. Прымаліся пастановы пра барацьбу з «панікёрамі». У гэта ж час рыхтаваліся эшалоны для эвакуацыі супрацоўнікаў ЦК і дзяржаўных органаў. За тры дня да акупацыі, у трагічны для народа перыяд, кіраўнікі рэспублікі, не абвясціўшы агульнай эвакуацыі, таемна ў ноч з 24 на 25 чэрвеня пакінулі горад. Абарона заходніх ваенных акруг апынулася непадрыхтаванай. У выніку рэпрэсій ваенных кадраў у другой палове 30-х гг. было знішчана каля 40% найболей падрыхтаваных, дасведчаных афіцэраў, генералаў, маршалаў. Маршал А.М. Васілеўскі пасля заявіў, што без рэпрэсій 1937 г., магчыма, вайны 1941 г. не было б наогул.

Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі

Захапіўшы тэрыторыю Беларусі, гітлераўцы ўсталявалі тут акупацыйны рэжым, так званы «новы парадак». Па плане «Ост» меркавалася пакінуць у Беларусі толькі 25% насельніцтвы для выкарыстання ў якасці працоўнай сілы. Астатнія 75% падлягалі знішчэнню ці высыланню. Было ўсталявана новае адміністрацыйнае дзяленне Беларусі. Усходняя частка была аднесена да «вобласці армейскага тылу». Улада тут ажыццяўлялася ваеннымі і паліцэйскімі органамі, падпарадкаванымі штабу групы войскаў «Цэнтр». Паўднёвая частка Беларусі па лініі 20 км паўночней чыгункі Брэст-Гомель была аднесена да рэйхскамісарыята Ўкраіны. Паўночна-усходнюю частку немцы ўключылі ў склад Прусіі і генеральнай акругі «Літва». Пакінутая 1/3 тэрыторыі Беларусі – Баранавіцкая, Вілейская, Менская (без усходніх раёнаў), паўночныя раёны Брэсцкай, Пінскай і Палескай абласцей – увайшла ў склад генеральнай акругі Беларусь, які быў уключаны ў рейсхкамісарыят «Остланд» з рэзідэнцыяй у г. Рызе і паасобны на 10 акруг. На чале гэтых акруг стаялі нямецкія службоўцы (гебiтскaмiсары). Дапаможную ролю гулялі мясцовыя ўстановы – управы, на чале якіх стаялі прызначаныя гітлераўцамі бургамістры, старасты, войты.

Гімлер у Менску летам 1941-га
Гімлер у Менску летам 1941-га

Так званы «новы парадак» падтрымліваўся ўзброенымі фармаваннямі СС (ахоўныя атрады), СА (штурмавыя атрады), паліцыяй бяспекі і службай бяспекі СД, гестапа, таемнай палявой паліцыяй, контрразведвальнымі органамі «Абвера», жандармерыяй і інш. Былі створаны адмысловыя аператыўныя групы (айнзацгруппы) для барацьбы з партызанамі і падпольшчыкамі.

На тэрыторыі Беларусі дзейнічала 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў. Толькі ў Трасцянецкім лагеры смерці было знішчана 206500 чалавек. Ва ўсіх гарадах былі арганізаваны гета для габрэяў. Адным з найболей буйных было Менскае гета, у якім было знішчана каля 100 тыс. габрэяў. За перыяд акупацыі акупанты правялі ў Беларусі больш 140 буйных карных аперацый супраць партызан і мірных жыхароў. Падчас 28 такіх аперацый толькі ў 1942-1943 гг. карнікамі было забіта 70 тыс. чалавек. Карнікамі было знішчана звыш 5295 населеных пунктаў, у тым ліку 628 спалілі разам з жыхарамі. У перыяд вайны ў Беларусі загінула 2 млн. 200 тыс. чалавек, 380 тыс. жыхароў было вывезена ў Нямеччыну.

Каб паставіць на службу рэйху эканоміку Беларусі, акупанты арганізавалі працу прамысловых прадпрыемстваў. Яны правялі рэгістрацыю працаздольнага насельніцтва. Працоўны дзень працягваўся 12 гадзін. Заработная плата была мізэрнай. Нават за малаважнае непаслушэнства працоўнага маглі адправіць у канцлагер. Увесну 1942 г. на тэрыторыі генеральнай акругі Беларусі была праведзена зямельная рэформа. Усе калгасы былі распушчаны, а іх землі перайшлі ў сямейнае карыстанне сялян у рамках так званых зямельных кааператываў. На тэрыторыі ўсходняй часткі Беларусі калгасы яшчэ доўга захоўваліся. Нямецкую адміністрацыю ў Беларусі з 17 ліпеня 1943 г. па 22 верасня 1943 г. узначальваў генеральны камісар (гауляйтер) В. Кубэ. Пасля таго, як Е. Мазанік і М. Осіпова прывялі прысуд партызан у выкананне, генеральны камісарыят узначаліў генерал паліцыі К. Готберг. В. Кубе імкнуўся прыцягнуць да супрацоўніцтва мясцовых жыхароў у рамках дапаможных органаў кіравання і паліцыі. 22 кастрычніка 1941 г. была створана Беларуская народная самадапамога (БНС), узначаленая доктарам І. Ермачэнка. Яна ўзяла на сябе функцыі па забеспячэнні якое патрабуе насельніцтва, мела права арганізоўваць прытулкі, медыцынскія ўстановы, праводзіць культурныя мерапрыемствы, выдаваць кнігі, часопісы на беларускай мове. 29 чэрвеня 1942 г. было абвешчана пра стварэнне Беларускага корпуса самаабароны (БКС). З чэрвеня 1942 г. па красавік 1943 г. было створана 20 батальёнаў. Яны былі слаба ўзброены, не рваліся ў бой, лёгка паддаваліся прапагандзе партызан. Увесну 1943 г. атрады БКС былі расфармаваны.

Плакат СБМ
Плакат СБМ

22 чэрвеня 1943 г. быў створаны Саюз беларускай моладзі (СБМ). Вышэйшым органам СБМ быў Цэнтральны штаб на чале з М. Ганько і Н. Абрамавым. Задачай гэтай арганізацыі было выхаванне моладзі ў духу гітлер’югенда, падрыхтоўка яе да працы на ваенных заводах Нямеччыны і службе ў ваенна-дапаможных частках Вермахта. Чальцы арганізацыі насілі адмысловую форму. СБМ налічваў у 1944 г. 12635 чалавек. Каля 5 тыс. з іх былі накіраваны на працу і вучобу ў Нямеччыну.

У снежні 1943 г. была створана Беларуская цэнтральная радая (БЦР). Прэзідэнтам БЦР быў прызначаны Р. Астроўскі. Рада стала дарадчым органам. Ёй фармальна акупацыйныя ўлады перадалі сацыяльнае забеспячэнне, культуру і адукацыя. 23 лютага Готберг выдаў загад пра стварэнне Беларускай краявой абароны (БКО) і даручыў БЦР правесці мабілізацыю мужчынскага насельніцтва 1908-1924 гг. нараджэння. На канец красавіка 1944 г. было сфармавана 45 батальёнаў, якія налічвалі каля 30 тыс. чалавек. Галоўнай задачай БКА была барацьба разам з паліцыяй супраць партызан. Аднак створаныя батальёны не апраўдалі надзей немцаў. Пасля вызвалення Беларусі частка фармаванняў БКА апынуліся ў Нямеччыне. Па розных крыніцах, калабарацыянісцкі рух у Беларусі налічваў 80-100 тыс. чалавек, значная частка з іх была залучана ў розныя фармаванні немцаў.

 

Подписаться
Уведомить о
guest
0 Comments
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии