У старажытнарускіх летапісах сустракаецца цікавае пасведчанне аб знаходжанні полацкіх князёў у візантыйскай ссылцы разам з сем’ямі на працягу дзесяці гадоў (1129 – 1139 гг.): «У год 6638 (1129)… у той жа год саслаў Мсціслаў полацкіх князёў пераступілі крыжацалаванне». У іншым месцы летапісы названы і імёны выгнаннікаў: «У год 6648 (1139)…
У той жа год вярнуліся з Царграда два [полацкія] княжычы , якіх саслаў Мсціслаў… і паслаў за крывіцкімі князямі, за Давідам, Расціславам, Святаславам і двума Рагвалодавічамі [Васіліем і Іванам], пасадзіў іх у тры лодкі і саслаў у Царград за непаслушэнства»1. Пры тым, што ў кожную такую ладдзю магло ўваходзіць да сарака чалавек. Хутчэй за ўсё, разам з князямі былі выгнаны і іх сем’і. Па візантыйскім пратаколе ў рускіх пасольствах на аднаго шляхетнага чалавека прыходзілася па двое слуг. Наўрадці у дадзеным выпадку з выгнаннем, «ганаровай спасылкай», гэтая лічба была моцна зменена.
Верагодна, што ў выгнаных полацкіх князёў ужо ў Візантыі нарадзіліся дзеці, гэта былі людзі ў асноўным яшчэ маладыя. Вядома таксама, што Іаан II Комнін паслаў іх у складзе імператарскіх войскаў на вайну з «сарацынамі», г.зн. або з арабамі, або, што верагодней, з туркамі-сельджукамі. А праз дзесяць гадоў двое сыноў Расціслава Рагвалодавіча Давіл і Маўкольд вярнуліся на Радзіму і іх прынялі на княжанне вільняне2 Адразу ўзнікае пытанне: «Чаму гэтыя маладыя людзі вярнуліся толькі ў 1139 г., тады як ініцыятар іх выгнання памёр у 1132 г.?». А затым і яшчэ адзін, напэўна галоўны: «Які ж быў ці мог быць лёс у полацкіх князёў у далёкай Візантыі?».
Адказ на першае пытанне мы знаходзім у хітраспляценнях палітыкі таго часу. Вядома, вестка аб смерці Мсціслава вельмі хутка дасягнула вушэй васілеўса, на Русі былі яго шпіёны, што адлюстравана ў візантыйскіх ваенных трактатах Х ст. Астатнія жыхары Канстанцінопаля, каму гэта было цікава, павінны былі чакаць штогадовы гандлёвы караван з поўначы.
Цікава іншае, што княжычы адправіліся на Радзіму ў той самы час, калі ўладу ў Кіеве атрымаў Усевалад Алегавіч, сын іншага знакамітага выгнанніка ў Візантыю – Алега Святаславіча, вядомага па «Слове пра паход Ігаравы», як «Гарэславіч». Дружалюбныя і саюзныя адносіны паміж дамамі Камнінаў і Вольгавічаў пачынаюцца з заснавальнікаў гэтых дынастый: Аляксея I Комніна і Алега. Апошні быў сасланы ў 1079 годзе сваім дзядзькам Усеваладам Яраславічам у далёкую імперыю, дзе кіраваў тады Нікіфар III Ватаніят, саюзнік Усевалада. Два гады Алег правёў пад фактычным арыштам на востраве Родас.
Перамены ў ягоным лёсе пачаліся з прыходам да ўлады ў 1081 г. Аляксея Камніна. Новы васілеўс перавёў Алега ў сталіцу і выдаў за яго Феафанію Музалон, прадстаўніцу шляхетнага візантыйскага роду, праўда з грамадзянскай шляхты (у першай палове XIII ст. прадстаўнікі гэтага роду будуць стаяць на вяршыні ўлады ў Нікейскай імперыі). Аляксей ні ў якай меры не быў філантропам, ён быў палітыкам і імкнуўся займець стратэгічна важныя для бяспекі імперыі радовішчы баспорскай нафты, неабходнай для вырабу “грэцкага агню”.
І Алег прыйшоўся тут як ніколі дарэчы. Ужо ў 1083 г. Алег і Феафан знаходзяцца ў Тмутаракані, адкуль паспяхова выганяюцца Давід і Валадар, якія адабралі ў сваю чаргу горад у Усевалада Яраславіча. Без сумневу, у гэтым прадпрыемстве Алег карыстаўся найшырэйшай падтрымкай візантыйцаў, магчыма нават і ваеннай3. Новы этап збліжэння Камнінаў з Вольгавічамі прыпадае менавіта на 1139 г. Справа ў тым, што пасля першапачатковай канфрантацыі паміж Аляксеем Комнінам і Уладзімірам Манамахам адносіны Комнінаў з Манамахавічамі нармалізуюцца, а Ян II Комнін не хацеў псаваць іх. Нажаль, радовішчаў нафты на Полацкай зямлі няма. Полацкія княжычы былі адпраўлены на Радзіму для падтрымкі Усевалада Алегавіча. Магчыма нават па ініцыятыве васілеўса.
У гэты час палітыка Візантыі ў дачыненні да Русі набывае манеўраны выбарчы характар: яна стала рознай адносна розных рускіх княстваў, вар’іруючыся ад цеснага саюза да адкрытага разрыву ў залежнасці ад перамен у суадносінах сіл на Русі і перамен у знешнепалітычным становішчы. Пагроза нападу рускіх князёў на імперыю ў XII ст. практычна знікла, і візантыйскія дыпламаты імкнуліся выкарыстоўваць Русь у барацьбе з ворагамі Візантыі ў Цэнтральнай Еўропе і на Балканах.
Візантыйская імперыя імкнулася, па магчымасці, захоўваць дружалюбныя сувязі з Кіеўскім княствам, як старэйшым у іерархіі старажытнарускіх княстваў, адначасова павялічваючы сувязі з Галіцкім княствам. Прычым важнасць саюза з апошнім была такой вялікай, што пераўзыходзіла традыцыйныя візантыйска-кіеўскія сувязі. Дружалюбнымі былі і візантыйска-суздальскія сувязі. Так, у вайне Візантыйскай і Германскай імперый супраць сіцылійскіх нарманаў і Венгрыі ў 1147 – 1158 гг. Суздаль і Галіч былі на баку імперскай кааліцыі, а Кіеў і Валынь – на баку яе супернікаў4.
Звернем увагу ва ўрывак летапісу пра тое, што вярнуцца пажадалі толькі двое з малодшага пакалення выгнаннікаў – “княжычы”. Астатнія ці не змаглі, ці не пажадалі пакідаць Візантыю, дзе ў іх, відаць, ужо наладзілася новае жыццё. Вядома, справа не ў тым, што ўсе астатнія полацкія выгнаннікі пакінулі гэты свет, а ў тым цярпімым і лаяльным стаўленні да чужаземцаў, якое існавала ў Візантыі яшчэ да эпохі Камнінаў.
У XII ст. гэтае стаўленне значна яшчэ больш змянілася ў лепшы бок для іх. Калі ў ХІ ст. палкаводзец Кекаўмен заклікае імператара асцярожна ставіцца да іншаземцаў на візантыйскай службе: «Калі яны будуць служыць за адзенне і хлеб, ведай, што будуць выконваць службу верна і аддана, пазіраючы на далонь тваю і чакаючы некалькіх номісм і хлеба. А калі ты ўдастоіш іншапляменца больш высокім тытулам, чым тытул спафаракандыдата, з таго моманту ён будзе нядбайны і перастане служыць табе аддана»5.
То ў кіраванне Комнінаў у асяроддзе візантыйскай арыстакратыі ўліваецца значная колькасць іншаземцаў, якія атрымлівалі і высокія чыны, і зямельныя ўладанні. Усё гэта моцна раздражняла прадстаўнікоў візантыйскай канстанцінопальскай чыноўнай шляхты, адціснутай Комнінамі ад руля дзяржаўнай улады. Наогул, пры гэтай дынастыі ў візантыйскай эліце працэнт уласна “візантыйскіх” славян нязначны, у асноўным мы бачым славян – выхадцаў з Усходняй Еўропы, Балгарыі і Сербіі. Крыніцы сведчаць аб некаторых “рускіх” у складзе імперскай эліты.
Так вядомы па пячатцы нейкі Іаан Рускі, які насіў тытул протавеста. Пры Мануіле I Комніне князі Васілька і Мсціслаў Юр’евічы, выгнаныя сваім дзядзькам Андрэем Багалюбскім у 1162 г., атрымалі зямельныя ўладанні: Васілька – чатыры гарады каля вусця Дуная, перададзеныя пасля «таўраскіфскаму [г. зн. «рускаму»] дынасту Уладзіславу» ў 1165 г., які «з дзецьмі, з жонкай і ўсімі сваімі людзьмі добраахвотна перайшоў да рамеяў», а Мсціслаў – «воласць Атсклану».
У гэтым жа годзе ў Салуні быў атручаны Іван Расціславіч Берладнік, сапернік Яраслава Асмамысла. Вядомы надпіс на крыжы-энкалпіёне (XII ст.), гаспадар якога называў сябе «Феадорам, рускім, з царскага роду». Да гэтых сведчанняў мы можам аднесці і пахаванне ў царкве св. Данііла Стоўпніка ў Македоніі Ксеніі Брачыслаўны (магчыма яна належала да ліку полацкіх выгнаннікаў або іх нашчадкаў; прынамсі, імя Брачыслаў распаўсюджана менавіта сярод Полацкіх князёў).
Ёсць яшчэ адна важная для нас асаблівасць: ніхто з выхадцаў з Усходняй Еўропы не здолеў узняцца на самы верх візантыйскай іерархіі. Адзінае выключэнне – гэта венгерска-руская сям’я Каламанаў, Καλαμάνος, нашчадкаў венгерскіх каралёў і Уладзіміра Манамаха, якая параднілася непасрэдна з самімі Комнінамі. Каламаны налічвалі пяць прадстаўнікоў, якія згадваліся ў візантыйскіх гістарычных творах. Пры Іаане і Мануіле Камнінах яны дасягалі высокага тытула «севаст», належалі да ваеннай арыстакратыі і мелі зямельныя ўладанні (пронію).
Калі ў X – XI стст. выхадцы з Усходняй Еўропы складалі ў асноўным варажска-рускі корпус (пасля заканчэння сваёй службы яны вярталіся на Радзіму), то ў XII ст. яны ўжо ўваходзяць у ваенную эліту імперыі, атрымліваюць зямельныя ўладанні і паступова змешваюцца з візантыйскай шляхтай. XII ст. – гэта стагоддзе ўлады ваеннай правінцыйнай шляхты ў Візантыі. Пра гэта сведчыць “рэформа” візантыйскай тытулатуры, якая стала сімвалам разрыву Камнінаў з папярэдняй традыцыяй дзяржаўнага кіравання. Паступова з абароту знікаюць старыя тытулы, звязаныя з часам панавання сталічнай чыноўнай арыстакратыі: анфіпат, патрыкій, магістр, протаспафарый.
Тытул “магістр” знік пасля 1117/1118 г., тытул патрыкія – пасля 1118 г., тытул “протаспафарыя” – пасля 1115 г. Да іх на змену прыходзяць новыя тытулы: “севаст”, “паніперсеваст”, “протасеваст”, ” севастакратар» і іншыя. Гэта новая сістэма тытулаў была цесна звязана з роднаснымі адносінамі носьбітаў тытулаў з кіруючай дынастыяй Комнінаў, чым бліжэй яны да кіруючай дынастыі, тым вышэй іх тытулы. Так тытул севастакратара прызначаўся для сыноў васілеўса, протасеваста – для бліжэйшага з пляменнікаў, севаста і гамброса – для мужоў царскіх сясцёр і пляменніц. Для другараднай шляхты засталіся старыя тытулы навелісіма, курапалат, праэдра (у X ст. яны скардзіліся толькі царскім сваякам, іншым вышэйшым чыноўнікам толькі ў парадку выключэння). Радовае чынавенства было пастаўлена па-за рамкамі новай сістэмы чыноў.
Старыя роды правінцыйнай арыстакратыі, такія як Скліры, Фокі, Аргіры, паступова адыходзяць у цень і пазбаўляюцца тых правоў і прывілеяў, якія былі атрыманы імі ад Нікіфара III Ватаніята. У першую чаргу таму, што яны страцілі большую частку сваіх земляў, занятых туркамі-сельджукамі. У другую, таму што апорай новай дынастыі стала правінцыйная шляхта сярэдняй рукі, звязаная з Комнінамі вузамі сваяцтва і ўласцівасці. Менавіта гэтыя homines novi, якія выйшлі з ліку катафрактаў Х ст., створаных XXII навэлай Нікіфара II Фокі аб павелічэнні кошту стратыёцкіх надзелаў да 12 літр золата, якія ўзбагаціліся ў выніку поспехаў т. н. «візантыйскія рэканкісты», атрымлівалі новыя чыны, імператарскія выдачы з казны, штогадовыя рэнты. Асноўнай матэрыяльнай апорай дынастыі Камнінаў становіцца фонд дамініяльных зямель.
Гэтая рэформа чыноў з’яўляецца складовай часткай агульнадзяржаўных рэформаў дынастыі Камнінаў. Становіцца менш грувасткім дзяржаўны апарат: усе секркты-міністэрствы падпарадкаваны адной асобе – “лагафету сакрэтаў” або “вялікаму лагафету”. Адбываецца кансалідацыя сістэмы правінцыйнага кіравання. Замест малых памежных фем XI ст. на адваяваных у турак-сельджукаў землях ствараюцца новыя адміністрацыйныя адзінкі “хоры”, на чале з камандуючымі – дукамі, якія належаць да клана Камнінаў. Дукі-намеснікі кантралявалі і ваенную, і грамадзянскую ўладу ў правінцыі, больш за тое, у іх кампетэнцыі знаходзіўся і збор падаткаў.
Старыя чыны фемнай адміністрацыі, такія як стратыг, прэтор, катэпан адыходзяць у мінулае. З іншага боку, Комніны сканцэнтравалі ў руках цэнтральнай улады ваеннае камандаванне войскам і флотам. У войску шырока распаўсюджваецца сістэма прыцягнення наймітаў на службу імперыі. Старое сялянскае апалчэнне перастае існаваць: сам тэрмін «стратыёт» у XII ст. абазначае ўжо не воіна-земляроба, трымальніка страты – участка зямлі і абавязанага за яго ваеннай службы, а феадала-землеўладальніка, які знаходзіцца на службе ў імператара і валодае проніяй, умоўным валоданнем з правам збору падаткаў. Рускія, нарманы, аланы, печанегі, куманы, англасаксы становяцца пастаяннымі ўдзельнікамі экспедыцый візантыйскіх імператараў у XII ст.
Прыцягваюцца да ваеннай службы і рассяляюцца на візантыйскай тэрыторыі некалі палонныя венгры, сербы, туркі-сельджукі, печанегі, полаўцы. Яны атрымлівалі свабоду, надзяляліся зямлёй і заносіліся ў спецыяльныя воінскія спісы. Падобная сістэма спрыяла засваенню пустых земляў і павінна была прывесці да паступовага ўрастання новых пасяленцаў у агульнасць рамеяў. Іншаземныя прозвішчы складалі ў XII ст. да ¼ ўсіх сем’яў вышэйшай арыстакратыі Візантыі. Вайскоўцы атрымлівалі ў сваё распараджэнне зямлі ў выглядзе проніі, якая як ваеннае падараванне сфармавалася пры Мануіле I Комніне.
У XII ст. γένος – “род” і αίμα – “кроў” вызначалі месца чалавека ў арыстакратычнай супольнасці Візантыі Камнінаў больш чым яго пасаду і багацце. Ва ўсіх помніках візантыйскай літаратуры гэтага стагоддзя прысутнічаюць рысы арыстакратычнасці. Радавітасць радапалагаецца, як правіла, не багаццю, а асабістым добрым якасцям – розуму, вопыту, мужнасці. Здавалася б, што менавіта шляхетнасць вызначае (у ідэале) гэтыя дадатныя рысы і вайсковую доблесць. Але ўсё ж не радавітасць вызначае прыродныя добрыя якасці арыстакрата, а наадварот, яго асабістыя добрыя якасці ўзвялічваюць яго род. Для гіпербалізацыі звышчалавечай сілы, спрыту, цягавітасці арыстакратыі служаць выявы і вобразы драпежных жывёл, як рэальных (леў, мядзведзь), так і міфічных (цмок, грыфон).
Падобныя «заалагічныя» параўнанні ў адносінах да імператара і шляхетных военачальнікаў звычайныя для Візантыі XII ст. Звяры ўвасаблялі моц, сілу і ўладу сярэднявечных уладароў. У XII ст. паступова крышталізуюцца адносна ўстойлівыя геральдычныя эмблемы візантыйскай феадальнай шляхты. Так эмблемай роду Камнінаў становіцца двухгаловы арол, выявы якога ўпрыгожвалі адзенні прыдворных і цара. Праўда, першапачаткова, сімвалам роду быў аднагаловы арол, чыя выява ўпрыгожыла надмагілле заснавальніка дынастыі Камнінаў Аляксея I6.
Паколькі ў XII ст. ва ўладзе стаялі вайскоўцы, то і адпаведным быў і іх ідэал. Тым часам сярод ваеннай эліты імперыі набывае велізарную папулярнасць эпас «Дыгеніс Акрит» у якім цэнтральнай была выява памежнага ваеначальніка-арыстакрата. Эпас атрымаў шырокае адлюстраванне ў свецкім выяўленчым мастацтве Візантыі XII ст. З Дыгенісам параўноўвалі імператара Мануіла Камніна і ён з задавальненнем прымаў падобныя ўсхваленні. Які ствараў выяву ідэальнага ваяра Нікіфар Вриенний сканцэнтраваў гэтыя арыстакратычныя атрыбуты ў асобы Аляксея Комніна, свайго цесця: «…добрага ваяра адрознівае не высокі рост, не суровы і моцны голас, але душэўная высакароднасць і ўстойлівасць у перанясенні цяжкасцяў».
Тутака ж Вриенний укладвае ў вусны Аляксея характарыстыку сапраўднага ваяра: «Убачыўшы люстэрка, Аляксей усміхнуўся, а які прынёс здзіўляўся – чаму. Аляксей жа сказаў, што нядобра мужчынам, ды яшчэ воінам, глядзецца ў люстэрка. Гэтым прыстала займацца толькі жанчынам…. А мужчыну-воіна фарбуе зброю і просты, суровы лад жыцця». Візантыйская ваенная фемная шляхта ставілася да багацця даволі стрымана. Чалавек для іх значыў значна больш, чым ягоныя грошы: «Няхай сіла твая будзе не ў грошах тваіх, а ў розуме тваім». Сям’я ў разуменні візантыйскага правінцыйнага ваеннага арыстакрата – гэта сапраўдная крэпасць, замкнёны свет міжасобасных адносін. Раздзел сям’і, з аднаго боку, мае бясспрэчны аўтарытэт у блізкіх, але, з іншага боку, ён нясе адказнасць за іх матэрыяльны і духоўны дабрабыт.
Са шматлікіх крыніц вядома, што ўяўляла сабой выхаванне ў сем’ях ваеннай арыстакратыі. Да 5-7 гадоў дзіця знаходзілася пад назіраннем маці і бабак, у шляхетных сем’ях за імі прыглядалі “дзядзькі” – педагогі. Звычайнай была такая з’ява, калі дзеці арыстакратыі выхоўваліся то ў горадзе, то ў загарадным маёнтку. Бывала, што па некалькі гадоў дзеці жылі ў сям’і бацькоў сваёй нявесты ці жаніха, у сям’і ўплывовага сталічнага сябра бацькі, а часам нават у сям’і самога імператара.
Васілеўсы стваралі са шляхетных дзяцей світу спадчынніка прастола. Тыя, каму выпадала такое шчасце, знаходзіліся потым усё жыццё ў асаблівых адносінах “філіі” з імператарам. Ім даваліся асаблівыя правы, і па службе рушыць наперад было лягчэй.
У залежнасці ад становішча малады чалавек мог атрымаць службу ў гвардзейскіх сталічных тагмах. Многія з гэтых атрадаў да 70-80 гг. XI ст. спынілі сваё існаванне. Міхаіл VII Дука, Нікіфар III Ватаніят і Аляксей IКомнін былі вымушаны аднаўляць узброеныя сілы імперыі практычна з нуля. Міхаіл Дука аднавіў адно з самых прывілеяваных падраздзяленняў – этэрыю, а Аляксей Комнін – тагму архантапулаў (г. зн. «сыноў архонтаў»), колькасцю ў 2000 чалавек.
Пападаючы ў склад гэтых атрадаў, маладыя людзі атрымлівалі не толькі ваенную падрыхтоўку, але і адукацыю: «…ён практыкаваў іх і… навучыў усякай ваеннай справе. Яны маглі ўжо цвёрда скакаць на кані і спрытна валодалі зброяй. Навучанне ж гэта праходзіла ў загарадным палацы імператара – Філапатыёне. Тэарэтычная ж частка вывучалася ў размешчаным побач Студыйскім манастыры. Да маладых людзей былі прыстаўлены вопытныя настаўнікі (педагогі і педатрывы). Якія навучаліся тут маладыя арыстакраты ў будучыні складалі світу імператара і яго спадчынніка.
Апроч ваенных навыкаў, ваенная арыстакратыя імкнулася выпрацаваць у сваіх дзяцей такія якасці, як спакой і стрыманасць у праяве пачуццяў. Бурна цешыцца, удараць сябе па сцёгнах ад здзіўлення – значыць выдаць сваё нізкае паходжанне. З сярэдзіны XI і асабліва ў XII стагоддзі правінцыйныя магнаты асоба шануюць фізічную сілу, цягавітасць, выдатнае валоданне мячом, дзідай, паліцай, лукам, мастацтва верхавой язды, веданне стратэгіі і тактыкі, уменне кіраваць людзьмі і падтрымліваць дысцыпліну ў войску. Воінскія практыкаванні для юнацтва зусім не з’яўляліся бяскрыўднай забавай: так сын Нікіфара II Фокі загінуў падчас воінскай гульні са сваім сваяком ад дзіды, які трапіў яму ў галаву. Паляванне, воінскія практыкаванні і гульня ў мяч становяцца баўленнем часу найбольш годным для ваеннага арыстакрата.
У XII стагоддзі ў Візантыйскім мастацтве расквітае ўслаўленне ваяра-арыстакрата, увасобленага ў выяве Дыгеніса Акрыта, героя візантыйскага эпасу. З ім параўноўваецца імператар Мануіл I Комнін, якога часам лічаць адным з прататыпаў Дыгеніса, прычым імператару імпануе калі Продром яго называе «Новым Дыгенісам». Сам Мануіл становіцца сімвалам візантыйскага военачальніка, які ўшаноўвае кодэкс гонару, падобны рыцарскаму.
Імператар дзяліў са сваімі ваярамі ўсе нягоды паходнага жыцця, першым кідаўся на ворага на чале войска, завошта ў юнацтве быў выпорот сваім бацькам Янам II Комнінам. Мануіл – аматар турніраў, рызыкоўных паляванняў, свецкай музыкі і спеваў. Калі ён уступіў на пасад, то працягнуў актыўна прыцягваць на візантыйскую службу іншаземцаў, у тым ліку і з Заходняй Еўропы.
У 2-й палове XII ст. на Захадзе з’яўляецца раман Крэцьена дэ Труа «Кліжэс», у якім галоўная роля належыць такім рыцарскім візантыйцам, якія супрацьстаяць традыцыйнаму ўкладу жыцця імперыі. Выява Мануіла вельмі падыходзіць для прататыпа і Кліжэса, і яго бацькі Аляксандра. Пры Комнінах у распарадку жыцця двара візантыйскіх імператараў адбылася ашаламляльная змена. Імператар увесь час цяпер на вайне, ён не сядзіць у канцылярыі, каб падпісваць пурпуровымі чарніламі незлічоныя цыркуляры, а па прыстаўных усходах урываецца ў абложаную крэпасць, спяшаецца скрозь дождж і снег, днём і ўначы, наўздагон за ворагам.
У эпоху Комнінаў у культуры візантыйскай шляхты атрымліваюць распаўсюджванне матывы, якія адлюстроўваюць светапогляд грамадскага пласта, які ў XII ст. устаў у руля кіравання імперыяй. Папулярнасць гераічнага эпасу “Дыгеніс Акрыт” дасягае нябачаных вышынь, нягледзячы на тое, што дзеянне яго адбываецца ў IX-X стст. У XII ст. актуальнасць гэтай тэмы вызначалася ўсходняй палітыкай Камнінаў, якія мэтанакіравана адціскалі турак-сельджукаў углыб Малой Азіі да катастрофы пры Мірыакефале ў 1176 г.
Усходнія паходы “новага Юстыніяна” або “Новага Акрыта”, як называлі Мануіла I, ахопліваюць тыя ж рэгіёны, дзе дзейнічаў Васіль Дыгеніс Акрыт. Вядома, нельга атаясамліваць эпічную выяву візантыйскага героя, з візантыйскім васілеўсам цалкам. Праўда, у некаторых спісах эпасу згаданыя вайсковыя лекары, пасада якіх з’явілася ў візантыйскай арміі толькі пры Комнінах. Народны эпас жыве ў часе і ўбірае ў сябе знамянальныя падзеі, пераламляючы іх самым мудрагелістым чынам. Так і рысы імператара-рыцара Мануіла Камніна, пры якім Візантыя вяла актыўную знешнюю палітыку, маглі быць нададзены галоўнаму герою эпасу.
Натуральна, полацкія князі, апынуўшыся ў Візантыі, не маглі падняцца на самыя верхнія прыступкі ўлады, як згаданыя вышэй Каламаны. Хутчэй за ўсё, яны атрымалі тытулы другараднай візантыйскай арыстакратыі і проніі ў адпаведнасці са сваім княскім статусам архонтаў і ўвайшлі ў склад візантыйскай правінцыйнай ваеннай арыстакратыі сярэдняга ўзроўню. Натуральна, што малодшае пакаленьне выгнаннікаў атрымала традыцыйнае для візантыйскай вайсковай шляхты выхаваньне. Мы паспрабавалі абмаляваць тое сацыяльнае асяроддзе, у якім працякала жыццё выгнаннікаў. Магчыма, нашчадкі выгнаных полацкіх князёў падзялілі трагічны лёс ваеннай шляхты Візантыйскай імперыі ў канцы XII стагоддзя.
- Нарысы гiсторыi Беларусi: У 2 ч. Ч. 1 / М. П. Касцюк, I. М. Ігнаценка, У. І. Вышынскі і інш.; Інстытут гісторыі АНБ. – Мн.: Беларусь, 1994.
- Литаврин Г. Г. Условия пребывания древних русов в Константинополе вX в. и их юридический статус // Литаврин Г. Г. Византия и славяне / Г. Г. Литаврин. – СПб.: Алетейя, 1999.
- Литаврин Г. Г. Русь и Византия вXII веке // Литаврин Г. Г. Византия и славяне / Г. Г. Литаврин. – СПб.: Алетейя, 1999
- риенний Никифор. Исторические записки (976 – 1087) / Н. Вриенний. – М.: Посев, 1997
- Кекавмен. Советы и рассказы Кекавмена. Поучение византийского полководцаXI в. / Кекавмен. Подгот. текста, введ., пер. и коммент. Г. Г. Литаврина. – СПб.: Алетейя, 2003
- Карпов С. П. История Трапезундской империи / С. П. Карпов. – СПб.: Алетейя, 2007
