На чале дзяржавы стаяў вялікі князь, або, як яго ад XV ст. называлі дзяржаўныя дакументы, гаспадар. Ён быў носьбітам вярхоўнай улады. Яго гаспадарскі суд быў вышэйшай і канчатковай судовай інстанцыяй. У часы Гедзіміна, Альгерда і Вітаўта ўлада вялікага князя лічылася неабмежаванай. З часоў Гедзіміна ўсталяваўся парадак, паводле якога велікакняжацкі трон […]
Перыяд ВКЛ
51 артыкулаў
(XIII ст. – 1569 г.)
Эпоха Вялікага Княства Літоўскага – надзвычай важны перыяд беларускай гісторыі і па праву лічыцца часам росквіту беларускіх зямель. Нашыя землі ў сярэдзіне XIII ст. сталіся стваральным ядром гэтай моцнай сярэднявечнай дзяржавы. ВКЛ дала тагачасным ліцьвінам (сучасным беларусам) магчымасць усвядоміць сябе народам. Маладая і шматэтнічная дзяржава хутка набірала моц і расла ў памерах, убірала ў сябе ўсё важнае, што адбывалася ў тагачаснай Еўропе. Сталіцамі Вялікага Княства Літоўскага былі спачатку старажытны беларускі Наваградак, а затым заснаваная крывічамі яшчэ ў XI ст. Вільня. Аб’яднаўшыся, беларускія княствы адрозна ад расейскіх пазбеглі мангола-татарскага прыгнёту. Найвышэйшай магутнасці Вялікае Княства дасягнула за князем Вітаўтам. Яно мела выйсце да Балтыйскага і Чорнага мораў і займала тэрыторыю больш як 900 тыс. км2, з’яўляючыся самай буйной краінай Еўропы. У Вялікім Княстве Літоўскім панавала беларуская культура, а беларуская мова была дзяржаўнай. На ёй гаварылі манархі ды іх двор, на ёй вялі справаводства ў вялікакняскай канцылярыі і ўсіх установах. Нашыя продкі займалі ў краіне большасць пасадаў.
Дзяржаўнае жыццё ў Вялікім Княстве Літоўскім, або, скарочана, у Літве, праходзіла пераважна ў беларускіх нацыянальных формах. Менавіта там скансалідаваўся беларускі этнас. Па назове дзяржавы яе жыхары ў той час з гонарам называлі сябе ліцьвінамі. Цягам некалькіх стагоддзяў Княства паспяхова бараніла сваю незалежнасць ад захопнікаў з захаду і ўсходу. Ліцьвінскія ваяры здабылі бліскучыя перамогі пад Грунвальдам, Воршай, Кірхгольмам, Хацінам, Палонкай… Літва-Беларусь была неадлучнаю часткаю Еўропы. Нашыя гарады, як у Нямеччыне, Францыі або Галандыі, жылі паводле права на самакіраванне, якога на ўсход ад Смаленска ніколі не было.
Вялікае Княства Літоўскае стала ўсходнім аванпостам Рэнесансу і Рэфармацыі, што вызначылі далейшы рух еўрапейскай цывілізацыі. Створаныя ліцьвінамі-беларусамі мастацкія і літаратурныя шэдэўры, навуковыя трактаты годна папоўнілі скарбніцу агульнаеўрапейскай культуры. Дзякуючы выдатнаму гуманісту Францішку Скарыну мы атрымалі друкаваную Біблію на сваёй мове раней за расейцаў і ўкраінцаў, палякаў і летувісаў, французаў і ангельцаў – наагул, раней за большасць еўрапейскіх народаў. Вялікае Княства Літоўскае дало ўсёй тагачаснай Еўропе прыклад дзяржавы, дзе мірна жылі розныя народы і спакойна суіснавалі розныя рэлігіі.
Прававая сістэма ВКЛ сфарміравалася на падставе мясцовага звычаёвага права, прававых актаў дзяржаўных і судовых органаў. У ВКЛ з 2-й паловы XIII ст., побач са звычаёвым правам, утвараецца і пісьмовае права, зафіксаванае ў дакументах-граматах (прывілеях). Спачатку складваліся дагаворы вялікага князя з баярствам з асобных земляў (Полацкай, Смаленскай і інш.), якія гарантавалі […]
Калыскай усходнеславянскага i беларускага кнiгадрукавання стала Прага, а потым і Вiльня. Станаўленне кнiгадрукавання на беларускiх землях у iх сучасных межах адбываецца з сярэдзiны XVI ст. i звязана з уздымам рэфармацыйнага руху ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм. У другой палове XVI – першай палове XVII ст. на тэрыторыi заходняй Беларусi, дзе дзейнiчалi […]
Канцылярыя ВКЛ – дзяржаўная ўстанова, якая дакументацыйна забяспечвала дзейнасць цэнтральных органаў улады і кіравання, гаспадара і паноў-рад. Канцылярыя была задзейнічана ў сферы ўліку дзяржаўнай маёмасці і працы пасольскай службы. Удзел персаналу канцылярыі ў сферы ўліку дзяржаўнай маёмасці, відавочна, трэба звязваць са старой традыцыяй, калі такія віды дзейнасці, як сам улік […]
Пасля смерці князя Яраслава (1320) Віцебск паводле спадчыны перайшоў да вялікага князя Альгерда і такім чынам далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага. У 1341 годзе віцебляне на чале з Альгердам дапамаглі Пскову ў барацьбе супраць крыжакоў. З 1345 года горад знаходзіўся ва ўладанні Андрэя Альгердавіча. Паводле гістарычных крыніц, у 1351 годзе […]
Войска ВКЛ складалася з вайсковых фарміраванняў усіх зямель дзяржавы. Станаўленне вайсковай арганізацыі ВКЛ адбывалася ў некалькі этапаў. Да канца 14 ст. акрамя дружын з літоўскіх і славянскіх зямель дзяржавы, шырока выкарыстоўвалася ўсеагульнае народнае апалчэнне – пагоня, якая была найбольш архаічнай формай вайсковай мабілізацыі. Як сведчыць прывілей Ягайлы 1387, у пагоні, у […]
Прыход да ўлады Альгерд быў сынам князя Гедзіміна. Ён ажаніўся з віцебскай князёўнай Марыяй Яраслаўнай і неўзабаве стаў княжыць у Віцебску. Альгерд таксама меў вялікі ўплыў на Полацак, дзе ўладарыў ягоны сын Андрэй. Пазней Альгерд атрымаў ад бацькі Крэўскае княства. Усё гэта давала яму падставы лічыць сябе прэтэндэнтам на вялікакняскую карону. Аднак […]
Развіццё рамёстваў Магдэбургскае права спрыяла развіццю рамяства, якое было асноўным заняткам мяшчанаў. У тагачасных беларускіх гарадах працавалі майстры каля 200 спецыяльнасцяў. Да прыкладу, у Магілёве іх налічвалася болей за 80: збройнікі, ліцейнікі, муляры, кафляры, разьбяры, катляры, каптаннікі, сярмяжнікі, саф’яннікі, півавары ды інш. Найбольшым попытам карысталіся вырабы кавалёў, краўцоў, шаўцоў, гарбароў, ткачоў […]
Фармаванне абшару нашай дзяржавы – цалкам яна называлася Вялікае Княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае і Інфлянцкае – працягвалася некалькі стагоддзяў. Даследнік гэтага працэсу Мацвей Любаўскі вылучаў у Княстве дванаццаць гістарычна-тэрытарыяльных частак: уласна Літву, Русь Літоўскую, Жамойць, Палессе, Падляшша (Берасцейскую зямлю), пяць асобных вобласцяў-земляў (Полацкую, Віцебскую, Смаленскую, Кіеўскую, Валынскую і Падольскую) і […]